1


Θα συναντούσα άραγε τη Μάγα; Όσες φορές έβγαινα για βόλτα, με το που έφτανα από την οδό ντε Σεν στην αψίδα που οδηγεί στην Κε-ντε-Κοντί, μόλις το σταχτί και λαδί φως που αιωρείται πάνω απ’ το ποτάμι μού επέτρεπε να διακρίνω σχήματα, η λεπτή σιλουέτα της διαγραφόταν στην Πον-ντεζ-Αρ, πότε να πηγαινοέρχεται, πότε ν’ ακουμπάει στο σιδερένιο παραπέτο, σκυμμένη πάνω απ’ το νερό. Και μου ’ρχόταν τελείως φυσικό να διασχίσω το δρόμο, ν’ ανέβω τα σκαλιά της γέφυρας, να μπω στο στενό της κατάστρωμα και να πλησιάσω τη Μά­γα που χαμογελούσε, διόλου έκπληκτη, πεπεισμένη όπως κι εγώ πως μια τυχαία συνάντηση είναι ό,τι λιγότερο τυχαίο στη ζωή μας και πως όσοι κλείνουν ακριβή ραντεβού είναι οι ίδιοι που χρειάζονται ριγέ χαρτί για να γράφουν, ή ζουλάνε από τη βάση το σωληνάριο της οδοντόπαστας.
Εκείνη, όμως, δεν ήταν τώρα στη γέφυρα. Το λεπτό της πρόσωπο με το διάφανο δέρμα θα εμφανι­ζόταν σε κάποια απ’ τις παλιές αυλόθυρες του γκέτο τού Μαρέ, εκτός αν κουβέντιαζε με καμιά από τις γυναίκες που πουλάνε πατάτες τηγανητές, ή έτρωγε κάνα ζε­στό λουκάνικο στη Λεωφόρο ντε Σεμπαστοπόλ. Να μην τα πολυλογώ, εγώ ανέβηκα στη γέφυρα, αλλά η Μάγα δεν ήταν εκεί. Ούτε έπεσα πάνω της και, παρ’ όλο που ξέραμε ο ένας πού έμενε ο άλλος, παρ’ όλο που ξέραμε κάθε τρύπα των δύο δωματίων της ψευτοφοιτητικής μας ζωής στο Παρίσι και κάθε καρτ-ποστάλ που άνοιγε ένα παραθυ­ράκι Μπρακ ή Γκιρλαντάιο ή Μαξ Ερνστ κόντρα στα φτηνά γύψινα και τις παρδαλές ταπετσαρίες, ποτέ δεν πηγαίναμε ο ένας στο σπίτι του άλλου. Προτιμούσαμε να συναντιόμαστε στη γέφυρα, στα τραπεζάκια ενός café, σε καμιά κινηματογραφική λέσχη, ή να βρισκόμαστε σφιχταγκαλιασμένοι, μαζί με καμιά γάτα, σε μιαν αυλή του Καρτιέ Λατέν. Βαδίζαμε χωρίς να ψάχνει ο ένας τον άλλον, αλλά ξέροντας ότι βαδίζαμε για να συναντηθούμε. Αχ, Μάγα, πάνω σε κάθε γυναίκα που σου ’μοιαζε σωριαζόταν σαν εκκωφαντική σιωπή μια παύση οξύστομη, κρυστάλλι­νη, που στο τέλος κατέρρεε θλιβερά, σαν βρεγ­μένη ομπρέλα που κλείνει. Ναι, Μάγα, σαν ομπρέλα, κι ίσως θυμάσαι εκείνη την παλιά ομπρέλα που θυσιάσαμε σε μια ρεματιά του Πάρκου Μονσουρί ένα παγωμένο βράδυ του Μαρτίου. Την πετάξαμε, γιατί ήταν ήδη χαλασμένη όταν τη βρήκες στην Πλατεία Κονκόρντ, και την είχες χρησιμοποιήσει πάρα πολύ, ιδίως για να την μπήγεις στα πλευρά των ανθρώπων στο μετρό και στα λεωφορεία, πάντα άγαρμπη κι αφηρημένη, με το μυαλό σου σε πουλιά ζωγραφιστά ή σ’ ένα σύμπλεγμα που σχημάτιζαν δυο μύγες στην οροφή τού οχήματος, κι εκείνο το από­γευμα έπιασε μια μπόρα κι εσύ, όλο καμάρι, πήγες ν’ ανοίξεις την ομπρέλα σου όταν μπαίναμε στο πάρκο, και στο χέρι σου έπεσε ένας ορυμαγδός ψυχρά αστραπόβροντα και μαύρα σύννεφα, ρετάλια από σκισμένο ύφασμα ανάμεσα σε σπίθες από εξαρθρωμένες μπαλένες, και γελούσαμε σαν τρελοί ενώ γινόμασταν μουσκίδι και λέγαμε πως μια ομπρέλα που την έχεις βρει σε μια πλατεία πρέπει να πεθάνει αξιοπρεπώς σ’ ένα πάρκο κι όχι στην ποταπή φαγάνα ενός σκουπιδιάρικου ή σ’ ένα ρείθρο. οπότε, την τύλιξα εγώ όσο καλύτερα μπορούσα, τη με­ταφέραμε ώς το λοφάκι του πάρκου, κοντά στη γεφυρούλα πάνω απ’ τις γραμμές του τρένου, κι από κει την πέταξα μ’ όλη μου τη δύναμη στην κοίτη της ρεματιάς με το μουλιασμένο γρασίδι, ενώ εσύ έβγαζες μια κραυγή που μου ’φερε ακαθόριστα στο νου κατάρα Βαλκυρίας. Και βυθίστηκε στη ρεματιά σαν καράβι που βουλιάζει στο πράσινο νερό, στο πράσι­νο νερό το ανταριασμένο, à la mer qui est plus félonesse en été qu’en hiver, στο επίβουλο κύμα, Μάγα, ερωτευμένοι με τον Ζουενβίλ και με το πάρκο, αγκαλιασμένοι σαν δυο βρεγμένα δέντρα ή σαν ηθοποιοί σ’ ένα ουγγαρέζικο ταινιάκι. Κι έμεινε εκεί, στο γρασίδι, μικρή μικρή και μαύρη, σαν λιωμένο έντο­μο. Και δε σάλευε, καμιά από τις ακτίνες της δεν τεντωνόταν όπως πριν. Τέρμα. Τετέλεσται. Αχ, Μάγα, ήμαστε τόσο λυπημένοι…
Τι είχα έρθει να κάνω στην Πον-ντεζ-Αρ; Θαρρώ πως εκείνη την Πέμπτη του Δεκεμβρίου λογάριαζα να περάσω στη Δεξιά Όχθη και να πιω ένα κρασάκι στο μικρό café της οδού Λομπάρ, εκεί όπου η μαντάμ Λεονί διάβαζε την παλάμη μου και μου προμάντευε εκπλήξεις και ταξίδια. Δε σε πήγα ποτέ στη μαντάμ Λεο­νί να σου διαβάσει την παλάμη, το δίχως άλλο επειδή φοβόμουν πως θα διάβαζε εκεί κάποιαν αλήθεια για μένα, γιατί ήσουν πάντα ένας τρομερός καθρέφτης, μια φοβερή επαναληπτική μηχανή, κι αυτό που εμείς το λέγαμε έρωτά μας ίσως και να ’ταν το ότι εγώ ήμουν όρθιος, μπροστά σου, μ’ ένα κίτρινο λουλούδι στο χέρι, κι εσύ κρατούσες δύο πράσινα κεριά, κι ο αέρας ρίπιζε τα πρόσωπά μας με μια ψιλή βροχή από απαρνήσεις, αποχαιρετισμούς και εισιτήρια του μετρό. Γι’ αυτό και δε σε πήγα ποτέ στη μαντάμ Λεονί, Μάγα. και ξέρω, γιατί εσύ μου το ’πες, πως δεν ήθελες να σε βλέπω να μπαίνεις στο μικρό βιβλιοπωλείο της οδού Βερνέγι, όπου ένας κυρτωμένος γέρος συμ­πληρώνει χιλιάδες καρτελάκια και ξέρει ό,τι μπορεί να ξέρει κανείς από ιστοριογραφία. Πήγαινες εκεί για να παί­ξεις με μια γάτα, κι ο γέρος σ’ άφηνε να μπεις και δε σου ’κανε ερωτήσεις και χαιρόταν να σε βλέπει κάπου κάπου να του κατεβάζεις κάνα βιβλίο απ’ τα ψηλότερα ράφια. Κι εσύ ζε­σταινόσουν στη στόφα του με το μεγάλο μαύρο μπουρί και δεν ήθελες να ξέρω πως καθόσουν κοντά σ’ εκείνη τη στόφα. Μα όλα αυτά έπρεπε να σ’ τα ’χω πει στην ώρα τους, μόνο που είναι δύσκολο να ξέρεις πότε ακριβώς είν’ η ώρα κάθε πράγματος, κι ακόμα και τότε που ακουμπούσα με τους αγκώνες στο παραπέτο της γέφυρας κι έβλεπα να περνάει ένα καΐκι στο χρώμα του μούστου, πανέμορφο, σαν μια μεγάλη κατσαρίδα που λαμποκοπά από καθαριότητα, με μια γυναίκα με άσπρη ποδιά που άπλωνε την μπουγάδα της σ’ ένα σκοινί της πλώρης, κι εγώ κοίταζα τα πράσινα παραθυράκια της με κουρτινάκια «Χάνζελ και Γκρέτελ», ακόμα και τότε, Μάγα, ακόμα και τότε αναρωτιόμουν αν αυτή η βόλτα είχε νόημα, αφού, για να φτάσω στην οδό Λομπάρ, θα μου ’ταν πολύ πιο βολικό να διασχίσω την Πον-Σεν-Μισέλ και την Ποντ-ο-Σανζ. Όμως, αν ή­σουν εκεί το βράδυ εκείνο, όπως τόσες άλλες φορές, θα ’ξερα πως η βόλτα είχε ένα νόημα, ενώ τώρα ευφήμιζα το κάζο μου αποκαλώντας το βόλτα. Χρειάστηκε, λοιπόν, να σηκώσω το γιακά της πατατούκας μου, να πάρω τις αποβάθρες ώσπου να μπω σ’ εκείνη τη ζώνη με τα μεγάλα καταστήματα που καταλήγει στο Σατλέ, να περά­σω κάτω από τη μοβ σκιά του Τουρ-Σεν-Ζακ και ν’ ανηφορίσω για το σπίτι μου, με το μυαλό μου στη μαντάμ Λεονί και στο ότι δε σ’ είχα συναντήσει.
Ξέρω πως μια μέρα έφτασα στο Παρίσι, ξέρω πως για ένα διάστημα ζούσα με δανεικά, κάνοντας ό,τι κάνουν οι άλλοι και βλέποντας ό,τι βλέπουν οι άλλοι. Ξέρω πως έβγαινες από ένα café της οδού Σερς-Μιντί και πιάσαμε κουβέντα. Εκείνο το απόγευμα όλα μού πήγαν στραβά, γιατί δεν ήταν στις αργεντίνικες συνήθειές μου ν’ αλλάζω συνέχεια πεζοδρόμιο για να χαζεύω τα πιο ασήμαντα αντικείμενα στις μισόφωτες βιτρίνες κάποιων δρόμων που δεν τους θυμάμαι πια. Οπότε, σ’ ακολουθούσα ανόρεχτα, γιατί σ’ έβρισκα οξύθυμη και ανάγωγη, ώσπου κουράστηκες να μην είσαι κουρασμένη, και μπήκαμε σ’ ένα café της Λεωφόρου Σεν-Μισέλ, και ξαφνικά, ανά­μεσα σε δύο κρουασάν, μου διηγήθηκες ένα μεγάλο κομ­μάτι της ζωής σου! Πώς μπορούσα να υποψιαστώ ότι όλα αυτά που έμοια­ζαν τόσο ψέματα ήταν αλήθεια, ένας Φιγκάρι με βιολετιά ηλιοβασιλέματα, με πρόσωπα ωχρά, με πείνα και καβγάδες στις γωνίες. Αργότερα σε πίστεψα, αργότερα είχα λόγους, είχα τη μαντάμ Λεονί, και η μαντάμ Λεονί, διαβάζοντας το χέρι μου που ’χε αποκοιμηθεί πάνω στο στήθος σου, μου επανέλαβε σχεδόν κατά λέξη τα ίδια σου τα λόγια: «Κάπου υποφέρει. Πάντα υπέφερε. Είναι πολύ αλέγρα, λατρεύει το κίτρινο, πουλί της είναι ο κότσυφας, ώρα της η νύχτα, γέφυρά της η Πον-ντεζ-Αρ». (Ένα καΐκι στο χρώμα του μούστου, και γιατί, Μάγα, γιατί δεν το πήραμε να φύγουμε όσο ήταν ακόμα καιρός.)
Και να σκεφτείς πως καλά καλά δεν είχαμε γνωριστεί ακόμα, και ήδη η ζωή άρχιζε να μηχανεύεται τρόπους να μας χωρίσει. Κι επειδή εσύ δεν ήξερες να υποκρίνεσαι, κατάλαβα πως για να σε βλέπω όπως εγώ ήθελα, το πρώτο που έπρεπε να κάνω ήταν να κλείσω τα μάτια, και τότε, πρώτα κάτι πράγματα σαν κίτρινα άστρα (κινούμενα σ’ έναν βελούδινο πολτό), και μετά, κόκκινα άλ­ματα της ώρας και της διάθεσης, βαθμιαία διείσδυση σ’ έναν κόσμο-Μάγα που ήταν ραστώνη και σύγχυση, αλλά και φτέρες με την υπογραφή της αράχνης Κλέε, και τσίρκο Μιρό, και κάτοπτρα σταχτιά Βιέιρα ντα Σίλβα, έναν κόσμο όπου κινούσουν σαν ίππος του σκακιού που κινούνταν σαν πύργος που κινούνταν σαν αξιωματικός. Εκείνες τις μέρες, λοιπόν, πηγαίναμε στις κινηματογραφικές λέσχες για να δούμε βουβές ταινίες, γιατί εγώ με την κουλτούρα μου, έτσι δεν είναι, κι εσύ, κακομοιρούλα, δεν καταλάβαινες απολύτως τίποτα από εκείνη την κιτρινωπή σπασμωδικότητα που χρονολο­γούνταν πριν απ’ τη γέννησή σου, από εκείνη τη θαμπή εμουλσιόν που έτρεχαν πάνω της νεκροί· ξαφνικά, όμως, περνούσε από κει ο Χάρολντ Λόιντ, και τότε εσύ στράγγιζες τον ύπνο σου, και στο τέλος έπειθες τον εαυτό σου πως όλα ήταν πολύ καλά, ακόμα και ο Παμπστ και ο Φριτς Λανγκ. Με νευρίαζες λίγο με την τελειομανία σου, με τα φαγωμένα σου παπούτσια, με την άρνησή σου ν’ αποδέχεσαι το αποδέξιμο. Τρώγαμε χάμπουργκερ στο Οντεόν και πηγαίναμε με ποδήλατο στο Μονπαρνάς, σ’ όποιο ξενοδοχείο και να ’ταν, σ’ όποιο μαξιλάρι. Άλλες φορές, όμως, συνεχίζαμε ώς την Πορτ-ντ’ Ορλεάν, και μαθαίναμε όλο και καλύτερα αυτή τη ζώνη με τoυς χερσότοπους που εκτείνεται πέρα απ’ τη Λεωφόρο Ζουρντάν, όπου, καμιά φορά, τα μεσάνυχτα, συναντιόνταν τα μέλη της Λέσχης του Φιδιού για να μι­λήσουν μ’ έναν τυφλό μάντη – ερεθιστικό παράδοξο. Αφήναμε τα ποδήλατα στο δρόμο και μπαίναμε σιγά σιγά, σταματώντας κάπου κάπου για να κοιτάξουμε τον ουρανό, γιατί αυτή είναι μία από τις λίγες ζώνες στο Παρίσι όπου ο ουρανός είναι πιο ωραίος απ’ τη γη. Καθισμένοι σε μια ντάνα σκουπίδια κάναμε ένα τσιγάρο, και η Μάγα μου χάιδευε τα μαλλιά ή σιγοτραγουδούσε μελωδίες που κανείς ακόμα δεν τις είχε συνθέσει, κάτι αλλοπρόσαλλους σκοπούς που τους διέκοπταν αναστεναγ­μοί και αναμνήσεις. Εγώ άρπαζα την ευκαιρία για να αναπολήσω άχρηστα πράγματα – μια μέθοδος που την είχα πρωτοεφαρμόσει, χρόνια πριν, σ’ ένα νοσοκομείο, και που κάθε φορά μού φαινόταν όλο και πιο γόνιμη και αναγκαία. Καταβάλλοντας τεράστια προσπάθεια, συνδέοντας βοηθητικές εικόνες, φέρνοντας στο μυαλό μου μυρωδιές και πρόσωπα, κατά­φερνα ν’ ανασύρω από το χάος ένα ζευγάρι καφετιά παπούτσια που φορούσα το 1940 στην Ολαβαρία: εί­χαν τακούνια από καουτσούκ και πολύ λεπτές σόλες, κι όταν έβρεχε, το νερό με περόνιαζε ώς τα κόκαλα. Μ’ αυ­τό το ζευγάρι παπούτσια στo χέρι της μνήμης, τα υπόλοιπα έρχονταν μόνα τους: το πρόσωπο της δόνιας Μανουέλας, για παράδειγμα, ή ο ποιητής Ερνέστο Μορόνι. Τ’ απόδιωχνα, όμως, γιατί υποτίθεται ότι σκοπός τού παιχνιδιού ήταν ν’ αναπλάθει το ασήμαντο, το επουσιώδες, το χαμένο. Τρέμοντας απ’ το φόβο μη και δεν μπορέσω να θυμηθώ, νιώθοντας να με τρώει το σαράκι της αναβλητικότητας, νιώθοντας ηλίθιος που κανάκευα το χρόνο, κατέληγα να βλέπω, αντί για τα παπούτσια, ένα κουτάκι τσάι Sol που μου ’χε δώσει η μητέρα μου στο Μπουένος Άιρες. και το μικρό σουρωτήρι για το τσάι, το σουρωτήρι-φάκα όπου μαύρα ποντικάκια καίγονταν ζωντανά στο φλιτζάνι με το νερό που έβγαζε τσιριχτές μπουρμπουλήθρες. Πεπεισμένος ότι η μνήμη συγκρατεί τα πάντα και όχι μόνο τις Αλμπερτίν και τους μεγάλους καζαμίες της καρδιάς και των νεφρών, επέμενα ν’ αναπλάσω τα περιεχόμενα του γραφείου μου στη Φλορέστα, το πρόσωπο μιας αναξιομνημόνευτης κοπέ­λας που την έλεγαν Γκεκρέπτεν, πόσους κονδυλοφόρους είχε μέσα η κασετίνα μου όταν πήγαινα πέμπτη δημοτικού, και στο τέλος μ’ έπιανε τρεμούλα κι απελπισία (γιατί δεν τα ’χα καταφέρει ποτέ να θυμηθώ τους κονδυλοφόρους, ξέρω πως ήταν μες στην κασετίνα, σε μια ειδική θήκη, αλλά δε θυμάμαι πόσοι ήταν, ούτε μπορώ να καθορίσω πότε ακριβώς πρέπει να ’ταν δύο ή έξι), ώσπου η Μάγα, φιλώντας με και εκπνέοντας στο πρόσωπό μου τον καπνό του τσιγάρου της και το ζεστό της χνότο, με συνέφερνε και βάζαμε τα γέλια και πιάναμε ξανά τις βόλτες μέσα στα σκουπίδια, ψάχνοντας αυτούς της Λέσχης. Και τότε συνειδητοποιούσα πως η αναζήτηση ήταν το έμβλημά μου, το έμβλημα αυτών που βγαίνουν τις νύ­χτες χωρίς συγκεκριμένο σκοπό, φονιάδες των πυξίδων. Με τη Μάγα μιλούσαμε για παταφυσική ώσπου να κουραστούμε, γιατί κι εκείνης της συνέβαινε (κι η γνωριμία μας ήταν αυτό, όπως και τόσα άλλα σκοτεινά σαν το φώσφορο του σπίρτου) να πέφτει μονίμως πάνω σε εξαιρέσεις, να βρίσκεται κλεισμένη σε σπιτάκια της κακιάς ώρας, κι όλα αυτά χωρίς να περιφρονούμε κανέναν, χωρίς να πιστεύουμε πως είμαστε τίποτα Μαλντορόρ ευκαιρίας ή προνομιακά περιπλανώ­μενοι Μέλμοθ. Δε νομίζω πως η πυγολαμπίδα αι­σθάνεται καμιά ιδιαίτερη έπαρση απ’ το αδιαμφισβήτη­το γεγονός πως είναι ένα απ’ τα πιο φαντασμαγορικά θαύματα αυτού του τσίρκου, αλλά αρκεί να της αποδώσεις μια συνείδηση για να καταλάβεις πως, όποτε ανάβει το φως στην κοιλίτσα της, θα νιώθει ένα γαργάλημα προνομιακότητας. Έτσι και τη Μάγα τη γοήτευαν οι αδιανόητες καταστάσεις στις οποίες πήγαινε κι έμπλεκε, μόνο και μόνο επειδή καταλύονταν όλοι οι νόμοι τής ζωής της. Ήταν απ’ αυτές που γκρεμίζουν τις γέφυρες απλώς και μόνον με το να τις διασχίζουν, ή θυμούνται κλαίοντας γοερά ότι είχαν δει σε μια βιτρίνα το λα­χείο που μόλις κέρδισε πέντε εκατομμύρια. Όσο για μένα, είχα συνηθίσει πια να μου συμβαίνουν πράγματα μετριοπαθώς εντυπωσιακά, και δεν το θεωρούσα πια τόσο τρομερό να μπω σ’ ένα θεοσκότεινο δωμάτιο για να πάρω ένα άλμπουμ και να νιώσω να έρπει πάνω στο χέρι μου το ζωντανό σώμα μιας γιγάντιας σαρανταποδαρούσας που ’χε διαλέξει για να κοιμηθεί τη ράχη του άλμπουμ. Αυτό, ή το να βρίσκω γκρίζα ή πράσινα χνούδια μέσα σ’ ένα πακέτο τσιγάρα, ή ν’ ακούω το σφύριγμα μιας ατμομηχανής την ίδια ακριβώς στιγμή και στην ίδια τονικότητα που της επιτρέπει να ενσωματωθεί ex officio σ’ ένα μέρος μιας Συμφωνίας του Λούντβιχ Φαν, ή όπως μια φορά που μπήκα σ’ ένα pissotière της οδού Μεντισίς κι ένας άνδρας που κατουρούσε προσηλωμένος στο έργο του, μόλις με αντιλήφθηκε, έκανε πίσω δύο βήματα, γύρισε προς το μέρος μου και μου ’δειξε, απιθωμένο στην παλάμη του σαν πολύτιμο κειμήλιο, ένα όργανο απίστευτων διαστά­σεων και χρωμάτων, ενώ εγώ την ίδια στιγμή συνειδητοποιούσα πως αυτός ο άνθρωπος ήταν ολόιδιος μ’ έναν άλλο (αν και δεν ήταν ο άλλος), ο οποίος, πριν από ένα εικοσιτετράωρο, στη Salle de Géographie, είχε δώσει μια διάλεξη περί τοτέμ και ταμπού, κι είχε δείξει στο ακροατή­ριο, πολύ προσεκτικά κρατώντας τα στην παλάμη του, ραβδάκια από ελεφαντόδοντο, φτερά από μήνουρο, τελετουργικά νομίσματα, μαγικά απολιθώματα, αστερίες, αποξηραμένα ψάρια, φωτογραφίες βασι­λικών παλλακίδων, αναθήματα κυνηγών και τεράστιους βαλσαμωμένους σκαραβαίους που έκαναν τις αναπό­φευκτες κυρίες στο ακροατήριο ν’ αναριγούν ηδονικά απ’ τον τρόμο.
Τελικά, δεν είν’ εύκολο να μιλήσεις για τη Μάγα που, αυτή την ώρα, είναι σίγουρο ότι περπατάει στην Μπελβίλ ή στο Παν­τέν, με το βλέμμα καρφωμένο στο έδαφος, ψάχνοντας για ένα κομματάκι ύφασμα, κόκκινο. Θα συνε­χίσει έτσι όλο το βράδυ ώσπου να το βρει, θ’ αναποδογυρίσει όλους τους σκουπιδοτενεκέδες, με το μάτι να γυαλίζει, πεπεισμένη πως κάτι φοβερό θα της συμβεί αν δεν βρει αυτά τα λύτρα της σωτηρίας, το σημάδι της συγχώρεσης ή της αναστολής. Ξέρω τι είν’ αυτό, γιατί κι εγώ τα σέβομαι αυτά τα σημάδια, γιατί καμιά φορά μού ’χει μπει και μένα να ψάχνω ένα κουρέλι κόκκινο. Από τότε που ήμουν παιδί, μόλις πέσει κάτι χάμω πρέπει να το σηκώσω, ό,τι κι αν είναι, γιατί, αν δεν το κάνω, κάτι κακό θα συμβεί, όχι σε μένα αλλά σε κάποιο αγαπητό μου πρόσωπο που τ’ όνομά του αρχίζει με το ίδιο γράμμα με το πεσμένο αντικείμενο. Το χειρότερο είναι πως τίποτα δεν μπορεί να με συγκρατήσει όταν μου πέφτει κάτι, ούτε βοηθάει να το σηκώσει άλλος, γιατί η γρουσουζιά εξακολουθεί να ισχύει. Αυτό, πολλές φορές, μου ’χει κοστίσει να με παίρνουν για τρελό, και η αλήθεια είναι πως είμαι τρελός όταν το κάνω, όταν τσακίζομαι να πιάσω ένα μολύβι ή ένα χαρτί που μου ’πεσε απ’ το χέρι, όπως εκείνο το βράδυ με τον κύβο ζάχαρη σ’ ένα εστιατόριο της οδού Σκριμπ, ένα κυριλέ εστιατόριο μ’ ένα σωρό επιχειρηματίες, πουτάνες με ρενάρ αρζαντέ και καλοβαλμένα ζευγάρια. Ήμαστε με τον Ρόναλντ και τον Ετιέν, και μένα μου ’πεσε ένας κύβος που πήγε και χώθηκε κάτω από ένα τραπέζι αρκετά πιο πέρα απ’ το δικό μας. Αυτό ήταν το πρώτο που μου ’κανε εντύπωση, το πόσο δηλαδή μακριά είχε πάει ο κύβος, γιατί, κατά κανόνα, οι κύβοι της ζάχαρης, όταν πέφτουν, μένουν εκεί όπου έπεσαν, για προφανείς παραλληλεπιπεδικούς λόγους. Αυτός, όμως, συμπεριφέρθηκε σαν να ’ταν μπαλίτσα ναφθαλίνης, πράγμα που ενέτεινε τους φόβους και μ’ έκανε να πιστέψω πως στ’ αλήθεια μου τον είχαν αρπάξει μέσα απ’ τα χέρια. Ο Ρόναλντ, που με ξέρει, είδε πού είχε φτάσει ο κύβος, κι έβαλε τα γέλια. Αυτό με φόβισε ακόμα πιο πολύ, αλλά και με εξόργισε. Ένας σερβιτόρος πλησίασε νομίζοντας πως μου ’χε πέσει κάτι πολύτιμο, κανένα Parker ή καμιά μασέλα, κι επειδή το μόνο που κατάφερε ήταν να με ταράξει ακόμα πιο πολύ, εγώ, χωρίς να ζητήσω άδεια από κανέναν, έπεσα στο πάτωμα κι άρχισα να ψάχνω τον κύβο ανάμεσα στα παπούτσια των θαμώνων που με κοίταζαν με περιέργεια πιστεύοντας (και με το δίκιο τους) πως επρόκειτο για κάτι σημαντικό. Στο τραπέζι κάθονταν μια χοντρή κοκκινομάλλα, μια λιγότε­ρο χοντρή αλλά εξίσου πουτάνα και δύο επιχειρηματίες ή κάτι τέτοιο. Το πρώτο που διαπίστωσα ήταν πως η ζάχαρη δε φαινόταν πουθενά, αν και την είχα δει ν’ αναπηδάει ώς τα παπούτσια (που κινούνταν ανήσυχα σαν κότες). Το χειρότερο ήταν πως το πάτωμα ήταν στρωμένο με χαλί και, μόλο που ήταν τριμμένο από τη χρήση, ο κύβος είχε κρυφτεί ανάμεσα στο πέλος και δεν τον έβλεπα. Ο σερβιτόρος έπεσε κάτω απ’ την άλλη μεριά του τραπεζιού, και τώρα μπουσουλούσαμε κι οι δυο ανάμεσα στα παπούτσια-κότες που ’χαν αρχίσει να κακαρίζουν από πάνω μας σαν ξετρελαμένα. Ο σερβιτόρος εξακολουθούσε να πιστεύει πως έψαχνε για το Parker ή για κανένα χρυσό φλουρί, κι όταν βρεθήκαμε για τα κα­λά κάτω απ’ το τραπέζι, μες στο σκοτάδι και τη συνωμοτικότητα, κι εκείνος με ρώτησε κι εγώ του είπα, το πρόσωπό του έγινε σαν να του το ’χαν ψεκάσει με λακ, αλλά εγώ δεν είχα διάθεση να γελάσω, ο φόβος μού ’χε δέσει έναν διπλό κόμπο στο στομάχι, και στο τέλος μ’ έπιασε πραγ­ματική απελπισία (ο σερβιτόρος, σε έξαλλη κατάσταση, είχε αποχωρήσει) κι άρχισα ν’ ανασηκώνω τα παπούτσια των γυ­ναικών για να δω μήπως ο κύβος είχε χωθεί κάτω απ’ την καμάρα τους, κι ενώ οι κότες κακάριζαν και οι κόκορες-επιχειρηματίες μού ράμφιζαν την πλάτη, άκουγα τα χαχανη­τά του Ρόναλντ και του Ετιέν καθώς πήγαινα απ’ το ’να τραπέζι στο άλλο, ώσπου βρήκα τη ζάχαρη κρυμμένη πί­σω από ένα πόδι Second Empire. Kι όλος ο κόσμος ήταν έξω φρενών, ακόμα κι εγώ, με τη ζάχαρη κλεισ­μένη στην παλάμη μου, νιώθοντάς την ν’ ανακατεύεται με τον ιδρώτα μου, να δια­λύεται αηδιαστικά σ’ ένα είδος γλοιώδους εκδίκησης, τέτοια επεισόδια κάθε μέρα.

Εφημερίδα των συντακτών στις 11-03-2018

«Τελειώνει η ερωτική πράξη και την καταστρέφει ο λόγος. Τελειώνει η ονειρική πράξη και την καταστρέφει η λογική. Ο λόγος και η λογική σκοτώνουν την ενότητα, παλινορθώνουν την αντίφαση. Οπότε, γράφονται μυθιστορήματα με τα όπλα του εχθρού: το λόγο και τη λογική. Γράφεται το "Κουτσό"». Ετσι περιέγραφε το «Κουτσό» ο Κάρλος Φουέντες, μέγας θαυμαστής του Χούλιο Κορτάσαρ, όπως και οι ομότεχνοί του Χόρχε Λουίς Μπόρχες και Πάμπλο Νερούδα.

«Αντιμυθιστόρημα», «Χρονικό μιας τρέλας», «Κάτι σαν ατομική βόμβα», «Ενα κάλεσμα προς την αναγκαία αταξία»... Πάμπολλοι χαρακτηρισμοί συνοδεύουν αυτό το εμβληματικό μυθιστόρημα που ο σπουδαίος Αργεντίνος συγγραφέας άρχισε να ονειρεύεται το 1958, που εκδόθηκε το 1963 κι από τότε άλλαξε την ιστορία της λογοτεχνίας και συγκλόνισε τη ζωή χιλιάδων νέων ανά τον κόσμο. Γεμάτο λογοτεχνική φιλοδοξία, σπαρταριστό, με καινοτόμα συγγραφικά εργαλεία, κατεδαφιστικό του κατεστημένου και αναζητητικό της ρίζας της ποίησης, το «Κουτσό» διαβάζεται μέχρι σήμερα με περιέργεια, δέος, κατάπληξη.

Στα ελληνικά είχε κυκλοφορήσει το 1988 από τις εκδόσεις «Εξάντας» (μετάφρ. Κώστας Κουντούρης), όμως εδώ και χρόνια έχουν εξαντληθεί τα αντίτυπα. Γι' αυτό και είναι πολύ σημαντική η επανέκδοσή του από την Opera, σε νέα, εξαιρετική μετάφραση του πολυβραβευμένου Αχιλλέα Κυριακίδη. Από τη Δευτέρα λοιπόν, το «Κουτσό» στα βιβλιοπωλεία και με την ευκαιρία αυτή η «Εφ.Συν.» προδημοσιεύει απόσπασμα από το πρώτο κεφάλαιο, ενώ ο Αχιλλέας Κυριακίδης μας προσκαλεί να μπούμε στο συναρπαστικό «παιχνίδι» του Χούλιο Κορτάσαρ.

Έξι τετράγωνα του Κουτσού

1. Το τέταρτο έτος της συνταρακτικής δεκαετίας του 1960, το Νόμπελ Λογοτεχνίας απονέμεται στον Γιώργο Σεφέρη, πεθαίνουν ο Ζαν Κοκτό, ο Άλντους Χάξλι, ο Τριστάν Τζαρά, αυτοκτονεί η Σίλβια Πλαθ, ο Ιάνης Ξενάκης συνθέτει τα Εόντα, ο Γκλεν Γκουλντ ηχογραφεί το Πρώτο Βιβλίο του Καλώς συγκερασμένου κλειδοκύμβαλου του Μπαχ και οι Μπιτλς το πρώτο τους άλμπουμ (Please Please Me), ανεβαίνουν στη σκηνή το Μαρά/Σαντ του Πέτερ Βάις και το Play του Σάμιουελ Μπέκετ, προβάλλονται το 8½ του Φεντερίκο Φελίνι, η Μιριέλ του Αλέν Ρενέ, Οι καραμπινιέροι του Ζαν-Λικ Γκοντάρ, Ο υπηρέτης του Τζόζεφ Λόουζι, ο Τομ Τζόουνς του Τόνι Ρίτσαρντσον, εκδίδονται τα Σκυλίσια χρόνια του Γκίντερ Γκρας, Η πόλη και τα σκυλιά του Μάριο Βάργας Λιόσα, Ο συλλέκτης του Τζον Φόουλς, το V του Τόμας Πίντσον και το Κουτσό του Χούλιο Κορτάσαρ.

2. Το Κουτσό είναι μυθιστόρημα. Είναι ένα ογκώδες μυθιστόρημα που χωρίζεται σε τρία μέρη («Από την από κει μεριά», «Από την από δω μεριά» και «Από άλλες μεριές»). Ο θρύλος που συνοδεύει το βιβλίο έχει μεν να κάνει με τον τρόπο ανάγνωσής του όπως τον προτείνει ο συγγραφέας (είτε κανονικά, εν σειρά, είτε βάσει ενός Πίνακα Οδηγιών ο οποίος προτάσσεται του σώματος), αλλά θα μπορούσε (ή θα έπρεπε) και με το τρίτο μέρος του βιβλίου, που φέρει τον εξωφρενικό υπότιτλο «Κεφάλαια παραβλέψιμα».

Ενώ αμφότερα υποτίθεται ότι απελευθερώνουν τον αναγνώστη, στην ουσία τον δεσμεύουν, πονηρά, αφού όχι μόνο ελάχιστοι αναγνώστες, γνωστά φιλοπερίεργα όντα, θ’ αντισταθούν στον πειρασμό να διαβάσουν το μυθιστόρημα και με τον δεύτερο τρόπο, πηδώντας από κεφάλαιο σε κεφάλαιο σαν να ’παιζαν κουτσό ή φιδάκι, αλλά και κανείς αναγνώστης δεν θα παραβλέψει να διαβάσει το τρίτο μέρος! Το πρώτο θρυλικό εύρημα έχει έναν τουλάχιστον πρόγονο, τον καταλανικής καταγωγής αμερικανό συγγραφέα Φελίπε Αλφάου, στην εισαγωγή του οποίου στο μυθιστόρημά του Locos (1936) διαβάζουμε, μεταξύ άλλων απολαυστικών: «Καθώς κάθε κεφάλαιο [του μυθιστορήματος] είναι αυτοτελές, ο αναγνώστης μπορεί να πιάσει αυτό το βιβλίο, να το αρχίσει από το τέλος και να το τελειώσει στην αρχή, ή να το αρχίσει και να το τελειώσει στη μέση, κατά τη διάθεσή του.

Μ’ άλλα λόγια, μπορεί να το διαβάσει με όποιον τρόπο θέλει, εκτός –ίσως– από κάτω προς τα πάνω». Το δεύτερο έχει έναν τουλάχιστον επίγονο, τον Ζορζ Περέκ, στο πολυμυθιστόρημα του οποίου Ζωή οδηγίες χρήσεως (1978) υπάρχει ένα κεφάλαιο, το Κ του Πρώτου Μέρους, που ο αναγνώστης δε χρειάζεται καμία προκαταβολική άφεση εκ μέρους του συγγραφέα ώστε να μην το διαβάσει, αφού από τις έξι σελίδες στις οποίες εκτείνεται, τις τέσσερις καταλαμβάνει ο αναλυτικός κατάλογος των εργαλείων που εμπορεύεται μια επιχείρηση.

Στην περίπτωση του Κουτσού, τα «παραβλέψιμα» κεφάλαια μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες: αυτά που είναι όντως και ατύπτως παραβλέψιμα (ιντερμέδια με ειδήσεις από εφημερίδες που δίνουν έναν ρεπορταζιακό τόνο, à la manière de Τζον Ντος Πάσος), αυτά που συνεχίζουν τη ζωή των κεντρικών χαρακτήρων μέσα από παράλληλες αφηγηματικές διαδρομές ανεκδοτολογικού χαρακτήρα (όπως τα μεγάλα κεφάλαια όπου ο Τράβελερ και η Ταλίτα διαβάζουν τη σπαρταριστή αναλυτική έκθεση της πρότυπης Κοινωνίας Εθνών που έχει ευαγγελιστεί ένας οραματιστής) και αυτά τα οποία συνιστούν ένα επικίνδυνο αφηγηματικό ακροβατικό που μόνο ένας ιδιοφυής συγγραφέας όπως ο Κορτάσαρ θα μπορούσε να εκτελέσει τόσο δεξιοτεχνικά και με απόλυτη ασφάλεια: την παρεμβολή μέσα σ’ ένα μυθιστόρημα μιας… θεωρίας συγγραφής και ανάγνωσης μυθιστορημάτων, μεταξύ των οποίων, βεβαίως, και αυτό που τη δεξιώνεται!

3. Η θεωρία αυτή διατυπώνεται, αποσπασματικά, από τον γέροντα συγγραφέα Μορελί, τον πιο πανηγυρικό εκπρόσωπο (ή alter ego) του Κορτάσαρ σε ολόκληρο το μυθιστόρημα. Σ’ αυτόν, άλλωστε, τον σημαντικότερο δευτερεύοντα χαρακτήρα του Κουτσού, «οφείλεται» όχι μόνο η ιδέα της τεθλασμένης ανάγνωσης ενός μυθιστορήματος – και μάλιστα, όχι κατ’ ανάγκην βάσει οδηγιών («Το βιβλίο μου» λέει ο Μορελί, «μπορεί κανείς να το διαβάσει όπως θέλει. […]

Το μόνο που κάνω εγώ είναι να το τακτοποιώ όπως θέλω εγώ να το ξαναδιαβάσω. Και στη χειρότερη περίπτωση, αν γίνει κάποιο λάθος, μπορεί να βγει τέλειο»), αλλά και η έννοια του παθητικού, του μη δημιουργικού αναγνώστη που τόσο σκανδάλισε με το χαρακτηρισμό του ως «θηλυκού», καίτοι ο Κορτάσαρ, πατώντας πάνω στην αμάχητη διάκριση «το άρρεν γεννά, το θήλυ τίκτει», είχε την πρόνοια και τη λεπτότητα να μην τον χαρακτηρίσει «γυναικείο».

4. Το Κουτσό είναι ένα μυθιστόρημα που, όπως όλα σχεδόν τα μυθιστορήματα αυτού του μάταιου κόσμου, πραγματεύεται την πορεία κάποιων ανθρώπων στη ζωή, την αγάπη, τη συντροφικότητα, τον έρωτα, τη μοναξιά, την κατάκτηση μιας θέσης στη ζωή και την κατοχύρωσή της, την απώλεια και την εσκεμμένη απώλεια ως ευφημισμό της άρνησης, της απομάκρυνσης και του αποδιωγμού, το θάνατο, την κάθε είδους δημιουργία, το θάνατο από την αδυναμία δημιουργίας.

Είναι ένα μυθιστόρημα που, όπως όλα σχεδόν τα σημαντικά μυθιστορήματα αυτού του μάταιου κόσμου, διαπραγματεύεται την ίδια την αξία του μέσα από τη σχέση που καθιδρύει με τον αναγνώστη, με τον οποίο βρίσκεται σε συνεχή διάλογο, ακόμα και διαλεκτική αντιπαράθεση. Αυτό (μαζί με το γεγονός ότι μπορεί να διαβαστεί με διαφορετικούς τρόπους, βλ. πιο πάνω) είναι που, κατά τον Μάικλ Χάρντιν, συνιστά τη θαυμαστή ανοικτότητα του κειμένου.

5. Το Κουτσό, η ιστορία ενός ανθρώπου, του Αργεντινού Οράσιο Ολιβέιρα, που έχει εκπατριστεί για να βρει την πατρίδα του, που παραλογίζεται για να βρει το Λόγο, που διαστρέφει τις λέξεις για να βρει τη γλώσσα του, που εκκεντρώνεται για να βρει το κέντρο του, το κωμικοτραγικό νόημα της ζωής (του), είναι για μένα ένα από τα δύο μείζονα μυθιστορήματα του μεταπολεμικού μοντερνισμού (το άλλο είναι το Ζωή οδηγίες χρήσεως του Ζορζ Περέκ).

Είναι το opus magnum ενός δημιουργού που δεν έπαψε ποτέ να ανανεώνει τα εργαλεία και να παίζει ασεβέστατα με τους κανόνες της τέχνης του, ενός συγγραφέα που αναλώθηκε στον αγώνα να δείξει ότι το φανταστικό και η πραγματικότητα δεν είναι κατ' ανάγκην διαφορετικά, πόσο μάλλον αντίθετα. Τα περισσότερα έργα του, με κορυφαίο το Κουτσό, είναι σαν εκείνες τις περσικές μινιατούρες που άφηναν μια πόρτα ανοιχτή στο πλαίσιο, θαρρείς για ν' αφήσουν τον τρίτο από της αληθείας κόσμο τους να δραπετεύσει, να χυθεί και να ενωθεί με τον δεύτερο, τον δικό μας, αυτόν που θεωρούμε πραγματικό.

6. Στη σελίδα 7 της νέας έκδοσης του Κουτσού υπάρχει η πρώτη (και σημαντικότερη) σημείωση του μεταφραστή: «Η μετάφραση αφιερώνεται στον Κώστα Κουντούρη που πρώτος πάλεψε με αυτό το θηρίο, και στη μνήμη της Εφης Καλλιφατίδη που πάλεψε με πολλά».

Παρή Σπίνου

Καθημερινή στις 01-04-2018

Για ορισμένα βιβλία ισχύει το «μην αγγίζετε μέχρι να βεβαιωθείτε». Κοινώς, αν αποπειραθεί κανείς να καταπιαστεί μαζί τους θα πρέπει να είναι σίγουρος για την αναγνωστική του επάρκεια. Κατά μείζονα λόγο, το αυτό ισχύει και για τους μεταφραστές: μια δοκιμή πάντα πείθει τους ανυποψίαστους.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ελάχιστες μεταφράσεις έχουμε στα ελληνικά για τον «Οδυσσέα» του Τζέιμς Τζόυς (μόλις δύο), μία μόλις για «Το ουράνιο τόξο της βαρύτητας» του Τόμας Πίντσον, καμία –επί του παρόντος– για το «Infinite Jest» του Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας και μόλις δύο για το εμβληματικό μυθιστόρημα του Ουίλιαμ Φόκνερ «Η βουή και η μανία». Η ολιγάρκεια δεν είναι αποτέλεσμα μεταφραστικής αδιαφορίας, αλλά αντίληψης του βαθμού δυσκολίας.

Από το 1988 έως σήμερα, στα ράφια των βιβλιοπωλείων κυκλοφορούσε μόλις μία εκδοχή της μυθιστορηματικής «υπερκατασκευής» του Χούλιο Κορτάσαρ· το ονομαστό «Κουτσό». Εκείνη τη χρονιά, η αείμνηστη εκδότρια των εκδόσεων Εξάντας, Μάγδα Κοτζιά, πήρε στα χέρια της το μετάφρασμα του Κώστα Κουντούρη και μας το παρουσίασε για πρώτη φορά στα ελληνικά. Eκτοτε, το βιβλίο άρχισε να χάνεται και στο τέλος, για πολλά χρόνια, δηλωνόταν ως εξαντλημένο.

Αντιμυθιστόρημα

Χρειάστηκε να περάσουν τρεις δεκαετίες για να δούμε να παίρνει σάρκα και οστά μια νέα εκδοχή, ολότελα καινούργια, με τις δικές της λύσεις στα πάμπολλα εμπόδια που «τοποθέτησε» ο Κορτάσαρ μέσα σε τούτο το εμπρηστικής δύναμης αντιμυθιστόρημα. Αυτή τη φορά το εκδοτικό έργο ανέλαβε να φέρει εις πέρας ο Γιώργος Μυρεσιώτης των εκδόσεων Opera, ο οποίος πήρε στα χέρια του τη θαυμαστή μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη και της έδωσε υλική υπόσταση. Με 120 έργα στο μεταφραστικό του «βιογραφικό», ο Αχιλλέας Κυριακίδης θα μπορούσε να πει κανείς πως ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος για το κατάλληλο έργο. Αν και ο ίδιος χαριτολογώντας το αναφέρει ως «αναμέτρηση με το θηρίο».

«Hθελα να μεταφράσω το “Κουτσό” από τότε που το πρωτοδιάβασα, το μισό στα γαλλικά, το άλλο μισό στην πρώτη ελληνική του μετάφραση από τον Κώστα Κουντούρη, στον οποίο και αφιερώνω την παρούσα. Hταν θαρρείς και το βιβλίο ζούσε στη μνήμη μου σαν μυθικό θηρίο στο κλουβί, περιμένοντας να του δώσω την ευκαιρία ν’ αναμετρηθούμε», σημειώνει στην «Κ».

Για τον Αχιλλέα Κυριακίδη, το «Κουτσό» είναι: «Eνα βιβλίο ποταμός, με δεκάδες παραποτάμους που αποσπώνται από το σώμα της αφήγησης, αποκλίνουν και μετά συγκλίνουν πάλι για να εκβάλουν όλοι μαζί σ’ ένα δέλτα απαράμιλλης πνευματικότητας, αλλά και αισθητικής, ευαισθησίας και αισθαντικότητας, αφού στο μεταξύ έχουν γονιμοποιήσει τη φαντασία του ευεπίδεκτου αναγνώστη».

Ο βαθμός δυσκολίας, ακόμη και για έναν δόκιμο μεταφραστή, ήταν μεγάλος, καθώς έχουμε να κάνουμε με ένα βιβλίο που διαβάζεται με διάφορους τρόπους (σ.σ.: μπρος, πίσω ή με κάθε πρόσφορο τρόπο), ενώ η προσπάθεια αποδόμησης κάθε αφηγηματικού κανόνα είναι παροιμιώδης. Σημειώνει ο Αχιλλέας Κυριακίδης για την εμπειρία του με το βιβλίο: «Iσως η μοναδική ιδιαίτερη δυσκολία που αντιμετώπισα μεταφράζοντας το “Κουτσό” (καμία μετάφραση δεν είναι εύκολη) είναι οι απότομες αλλαγές ρυθμού, ύφους, γλώσσας και η αδιάλειπτη βαθιά ειρωνεία που λες και υποσκάπτει διαρκώς την αφήγηση – ένα μαρτύριο για τον μεταφραστή (γι’ αυτό και συγχαίρω από καρδιάς όσους μεταφραστές “επέζησαν” ή θα “επιζήσουν” απ’ τον αγώνα τους με κείμενα του Κάφκα)».

Από τη μεριά του, ο Γιώργος Μυρεσιώτης των εκδόσεων Opera αποκαλύπτει στην «Κ» το παρασκήνιο. Συγκεκριμένα, η απόφασή του να προχωρήσει στην έκδοση του βιβλίου ήταν συνυφασμένη με τη διαπρύσια θέληση του Αχιλλέα Κυριακίδη. Εξηγεί: «Πάνε χρόνια από τότε που μου μίλησε πρώτη φορά για το συγκεκριμένο βιβλίο.

Το μικρόβιο της έκδοσης μπήκε με το που έμαθα πως τα δικαιώματα του βιβλίου ήταν ελεύθερα. Η απόφαση ήταν ακαριαία. Ωστόσο, δεν θα έπαιρνα αυτή την απόφαση αν δεν ήταν ο Αχιλλέας Κυριακίδης ο μεταφραστής του βιβλίου. Νομίζω πως στο “Κουτσό” έφτασε σε ένα μεταφραστικό κρεσέντο. Να σκεφτείτε πως χρειάστηκε να το διαβάσει οκτώ φορές, ενώ τον ανάγκασα να το διαβάσει και μια ένατη φορά για σιγουριά».

Οσο για την ευθύνη που του αναλογούσε, αναφέρει: «Η ευθύνη μας ήταν διπλή γιατί είχε εκδοθεί από έναν σοβαρότατο εκδοτικό οίκο και επιπλέον είχαμε να κάνουμε με ένα βιβλίο-μνημείο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Πρέπει να έχεις ανάλογη αντιμετώπιση όταν αποφασίζεις να εκδόσεις τέτοιου είδους έργα. Προσωπικά είχα έρθει σε επαφή με το “Κουτσό” από τα φοιτητικά μου χρόνια και είχα καταλάβει, αν και νέος, πως έχουμε να κάνουμε με ένα βιβλίο που δύσκολα μπορεί κάποιος να ορίσει».

Η οδηγία των κληρονόμων

Ενδιαφέρον είναι και το παρασκήνιο που υπήρξε στις συζητήσεις με τους ανθρώπους που διαχειρίζονται τα δικαιώματα των βιβλίων του Κορτάσαρ. Οι όροι που έθεσαν ήταν αυστηροί και απαράβατοι. Eνας από αυτούς ήταν να μην υπάρχει κανένα προλογικό σημείωμα στην έκδοση.

Αναφέρει ο κ. Μυρεσιώτης: «Υπήρχε η πρόθεση να προσθέσουμε ένα επίμετρο στο βιβλίο, κάτι που συνηθίζει να κάνει ο Αχιλλέας Κυριακίδης στα βιβλία που μεταφράζει. Ωστόσο, είχαμε να αντιμετωπίσουμε την αυστηρότατη οδηγία από τη μεριά των κληρονόμων του Κορτάσαρ. Ηταν μέρος του συμβολαίου ότι δεν υπήρχε κανένα σημείωμα επί του βιβλίου. Ηταν κάτι που δεν μπορούσαμε να παραβλέψουμε. Μας επέτρεψαν, όμως, να προσθέσουμε στην έκδοση ένα παράρτημα με τέσσερα λεξικά που βοηθούν τον αναγνώστη να βουτήξει καλύτερα στη θάλασσα των ονομάτων και των φράσεων».

Οι προβλέψεις του Γιώργου Μυρεσιώτη για την πορεία του βιβλίου είναι θετικές: «Πιστεύω πως θα έχει καλή πορεία και σε βάθος χρόνου. Δεν είναι εύκολο βιβλίο, αλλά θα δικαιωθούμε για την απόφασή μας να το εκδώσουμε».

Διονύσης Μαρίνος

Το Βήμα στις 02-04-2018

«Κανένας δεν μπορεί να αφηγηθεί την πλοκή ενός αφηγήματος του Κορτάσαρ… Αν επιχειρήσουμε να το συνοψίσουμε, θα διαπιστώσουμε πως κάτι πολύτιμο έχει χαθεί» έλεγε ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες. Αν αυτό ισχύει μία φορά για οποιοδήποτε αφήγημα του Κορτάσαρ, τότε ισχύει δέκα φορές για το magnum opus του, το Κουτσό, ένα «δαιμονικό» βιβλίο που κυκλοφορεί σε νέα («δαιμονική» και αυτή) μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη.

Παιχνίδι απολύτως σοβαρό

https://www.bookpress.g στις 10-05-2018

Αυτό το μικρό κείμενο είναι, με τον τρόπο του, πολλά μικρά κείμενα, αλλά κυρίως είναι δύο μικρά κείμενα. Ο αναγνώστης καλείται να διαλέξει μία από τις ακόλουθες δυνατότητες: είτε το διαβάζει μια κι έξω, είτε να αρχίσει να διαβάζει κατά σειράν, και να τελειώσει στην §6 (αφήνοντας στην κριτική των τρωκτικών τις υπόλοιπες §), είτε να αρχίσει να διαβάζει από την §13, και μετά να ακολουθήσει τη σειρά που υποδεικνύεται κάτω από κάθε §. Για να μην μπερδευτεί, ας συμβουλευτεί την ακόλουθη λίστα: 13-4-5-9-1-6-7-2-11-10-3-8-12. 

§1. Ορισμένα μυθιστορήματα (ευτυχώς πληθαίνουν) είναι κάτι πέρα από τη λογοτεχνία, είναι περίπολοι στην υπερλογοτεχνία, είναι διεισδύσεις σε λεκτικά σύμπαντα που μοιάζουν με άγνωστες περιοχές. Ορισμένα μυθιστορήματα εκκινούν από την επικράτεια των λέξεων της λογοτεχνίας των καιρών τους και πάνε μακριά, τόσο στο χώρο όσο και στον χρόνο, και μάλιστα η υπερταχύτητά τους είναι ενίοτε τέτοια, ναι, φτάνει σε τέτοιες αδιανόητες θερμοκρασίες, ώστε τα δεδομένα, τα όποια δεδομένα, τήκονται, ρευστοποιούνται, λιώνουν, και η τράπουλα των Όσων-Ξέραμε-Ως-Τώρα ανακατεύεται ξανά. Ο Σάκος του Επίμονου Αναγνώστη κουβαλάει συχνά-πυκνά τέτοια μυθιστορήματα. (§6)

§2. Φορτώνουμε στον Σάκο Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη, το ένα από τα τρία μυθιστορήματα που ανανέωσαν δυναμικά τον επίμονο προμεταμοντερνισμό όσων ποντάρουν τα πάντα στη διαρκή διαλεκτική του χρόνου, στη διαλεκτική παλαιού/νέου, στη διαλεκτική άλλοτε/νυν. Τα άλλα δύο είναι, ασφαλώς, το Ουράνιο Τόξο της Βαρύτητας του Τόμας Πίντσον και ο Υπόγειος Κόσμος του Ντον ΝτεΛίλο. Αυτό, για το οποίο παραληρούμε, και έχουμε κάθε δικαίωμα να παραληρούμε, κάθε φορά που περιπλανιόμαστε στον λαβύρινθο των σελίδων του, είναι το Κουτσό του Χούλιο Κορτάσαρ (Julio Cortázar, 1914-1984), αυτό το διαλογοτεχνικό δαιμονικό δημιούργημα, αυτό το interstellar overdrive της υπερλογοτεχνίας, το οποίο γύρισε στα ελληνικά (και τι ελληνικά!) με περισσό μεράκι και απαράμιλλη μαεστρία ο μαΐστορας μεταφραστικών μελωδιών Αχιλλέας Κυριακίδης. Τελεία και τρία θαυμαστικά!!! (§11)

§3. Διαβάζουμε στο Κουτσό αριστοτεχνικές σελίδες για την εποποιία της καθημερινής ζωής στο Παρίσι, σελίδες που είναι τίγκα στο χιούμορ και τη βαθιά γνώση της κατάστασης των πραγμάτων, σελίδες που εκκινούν από το εδώ και το τώρα μιας παλιοπαρέας και εξακτινώνονται στην ιστορία της λογοτεχνίας, κομμάτια και θρύψαλα μιας νέας θεωρίας σχετικά με το τι είναι και τι μπορεί να είναι το «ένδον σκάπτε» που οδηγεί στη συγγραφή. (§8)

History as story. Αυτό είναι το Κουτσό. Κι ακόμα: ένα σύμπαν τσέπης, μια χρονοκάψουλα που διαρκώς εκρήγνυται, όλη η διαδρομή της Τέχνης και της Αντιτέχνης από το Dada και μετά.

§4. Η Λογοτεχνία είναι μια Νέα Ιδέα στην Ευρώπη (καθόσον ο Saint-Just επέμενε, ενίοτε αιματηρά, ότι η Ευτυχία είναι μια Νέα Ιδέα στην Ευρώπη). (§5)

§5. Σύμφωνα με τη θέση ότι η λογοτεχνία είναι μια Νέα Ιδέα στην Ευρώπη (και στον κόσμο όλο), ορισμένα μυθιστορήματα έρχονται από το μέλλον ή από τον Σείριο, και μας τα δωρίζουν οι δημιουργοί τους σαν να είναι δώρα επικίνδυνα, δώρα που αν τα δεχτείς δεν μπορείς πια να μείνεις αυτός που ήσουν, δεν μπορείς πια να συνεχίσεις να κάνεις ό,τι έκανες, δεν μπορείς άλλο να βλέπεις, ν᾽ ακούς, να γεύεσαι, να οσμίζεσαι, να ψαύεις τον κόσμο όπως τον έβλεπες/άκουγες/γευόσουν/οσμιζόσουν/έψαυες έως τη μοιραία στιγμή που αποσυναρμολόγησαν, και σωστά, αυτά τα μυθιστορήματα, το εικοσιτετράωρό σου. Ο σάκος του επίμονου αναγνώστη κουβαλάει συχνά-πυκνά τέτοια μυθιστορήματα. (§9)

§6. Κάποια μυθιστορήματα: Τρίστραμ Σάντι του Λόρενς Στερν, Ulysses του Τζέιμς Τζόις, Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες του Ρόμπερτ Μούζιλ, Υπνοβάτες του Χέρμαν Μπροχ, Η Συνείδηση του Ζήνωνα του Ίταλο Σβέβο, Νάντια του Αντρέ Μπρετόν. Και πιο μετά, Κάτω από το Ηφαίστειο του Μάλκολμ Λόουρι, Στο Δρόμο του Τζακ Κέρουακ, Ο Μεγάλος Αποχαιρετισμός του Ρέιμοντ Τσάντλερ. Μυθιστορήματα που είναι εκρήξεις στο κρύο κρέας του κρανίου, λέγαμε παλαιότερα. Το λέμε και τώρα. (§7)

§7. Μην ξεχνάμε και το μεγαπολυμυθιστόρημα Ζωή: Οδηγίες Χρήσεως, του Ζορζ Περέκ! «Δεν έχει οικογένεια· είναι συγγραφέας» (καίτοι από το Κουτσό, και δη σ. 132) ταιριάζει να το ενθέσουμε εδώ τούτο το απόσπασμα — καθότι ο Περέκ δεν είχε οικογένεια ως συγγραφέας, και άλλωστε ουδείς συγγραφέας συνομιλεί με συγγενείς, συνομιλεί μόνο με τεθνεώτες συγγραφείς άλλων ετών, άλλων δεκαετιών, άλλων αιώνων). (§2)

§8. History as story. Αυτό είναι το Κουτσό. Κι ακόμα: ένα σύμπαν τσέπης, μια χρονοκάψουλα που διαρκώς εκρήγνυται, όλη η διαδρομή της Τέχνης και της Αντιτέχνης από το Dada και μετά, ένας υπόγειος/κρυφός/ιδιοφυής διάλογος με τις αναζητήσεις των καταστασιακών (situationnistes), ένα πολυτροχιοδεικτικό, μια πολυπρισματική τζαζολογία, ο προσηνής μεγαλοθείος του θηρίου 2666 του Ρομπέρτο Μπολάνιο, ένα ηλεκτρολεττριστικό γουέστερν, ένα μεταϋπαρξιστικό κωμειδύλλιο, ένα χαϊκού που «έπαθε πλοκή», μία «νοήμων πίπιζα» (βλ. Κυριάκος Σταμέλος, She, of Zante, εκδ. Ίκαρος). (§12)

§9. «Προχωρεί σαν αντάρτης, τινάζει στον αέρα ό,τι μπορεί, τα άλλα παίρνουν το δρόμο τους. Μη νομίζεις ότι είναι άνθρωπος των γραμμάτων» (Κουτσό, σ. 554). Σα ν᾽ ακούω να μιλάνε για τον Γκι Ντεμπόρ! Αλλά και αλλού: «Ας προσπαθήσουμε να επινοήσουμε νέα πάθη, ή να αναπαραγάγουμε τα παλιά με την ίδια ένταση». Παραθέτει Χοσέ Λεσάμα Λίμα ο Κορτάσαρ, στη σ. 495, ο οποίος Λίμα μοιάζει σαν να παραθέτει, τροποποιημένη, την περιλάλητη «11η Θέση για τον Φόιερμπαχ», του Μαρξ, την οποία τροποποιεί, επίσης, ο Ντεμπόρ, το 1957, όταν γράφει/προτάσσει: «Αρκετά ασχοληθήκαμε με την ερμηνεία των παθών. Το θέμα τώρα είναι να επινοήσουμε καινούργια». Ο οποίος Ντεμπόρ λάτρευε την τζαζ, στο magnum opus του, μάλιστα, στο φιλμ In girum imus nocte et consumimur igni (1978), ως σάουντρακ χρησιμοποιεί το αριστουργηματικό «Whisper Not» με τον Αρτ Μπλέικι. Στο Κουτσό, ακούμε την συναρπαστικότερη τζαζ και τα ωραιότερα αγέρωχα μπλουζ του κόσμου (Όσκαρ Πίτερσον, Λάιονελ Χάμπτον, Κόουλμαν Χόκινς, Θαντ Τζόουνς, Λούι Άρμστρονγκ, Μπέσι Σμιθ, Κρίστιαν "Πέρεκ" Γκρέινβιλ, Τζέλι Ρολ Μόρτον, κ.ά.) — μάλιστα, γίνεται και λόγος περί της τζαζολογίας ως επαγωγικής επιστήμης (σ. 102), ενώ στη σ. 95 συναντάμε μιαν επιτομή της μουσικής αγωγής που μας κάνει να παίρνουμε τους δρόμους, να ερωτευόμαστε, να πίνουμε, και να γινόμαστε θραύσματα ποιημάτων: «Τι άλλο είν᾽ η ζωή, τρένα που πηγαινοφέρνουν κόσμο, κι εσύ είσαι στη γωνία, με τα πόδια μουλιασμένα, κι ακούς μια πιανόλα και γέλια να τραντάζουν τις κιτρινωπές τζαμαρίες τού σαλούν όπου δεν μπήκες ποτέ γιατί ποτέ δεν είχες λεφτά». (§1)

Το «Κουτσό» δεν το διαβάζεις, ούτε το ξαναδιαβάζεις, όπως θα έλεγε ο Μπόρχες, αλλά το δεξιώνεσαι διαρκώς και αδιαλείπτως.

§10. Λετριστές, καταστασιακοί, Beat Generation, και Κουτσό: συγκοινωνούντα δοχεία/ηχεία. Η βαθιά διάβρωση ενός κόσμου που καταγγέλλεται ως ψεύτικος, ένας μεγαλειωδώς ενορχηστρωμένος κόσμος που διαλύεται, για τους έχοντες λεπτή ακοή, στο κενό: τέτοια στοχάζεται ο Μορελί, ο ιθύνων διασαλευμένος σαλός νους στο Κουτσό, κρυφός ήρωας του οποίου (θα μπορούσε να) είναι ο Γκι Μονό, ενώ ο Γκι Ντεμπόρ υπήρξε τωόντι κάποιος που διέθετε λεπτή ακοή, κάποιος που πόνταρε τα παντα σ᾽ αυτούς που, σαν τους Ινδιάνους, ήξεραν ν᾽ ακούν το χορτάρι να βλασταίνει, κάποιος που μας προμήθεψε έως νεωτέρας με την πιο εμπρηστική «διαλεκτική τσέπης» (συνεχώς στο Κουτσό συναντάμε τη διαλεκτική, τις περιπέτειες της διαλεκτικής, για να θυμηθούμε το καλύτερο βιβλίο του Μορίς Μερλό-Ποντύ). Και η Beat Generation παρούσα στη σ. 531, δεχόμενη μάλιστα την ίδια κριτική που της ασκήθηκε (τότε που ήταν στα ντουζένια της!) από τον Ντεμπόρ στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Παρών και ο beat μουσηγέτης Φερλινγκέτι με το ποίημα, στη σ. 600, που λέει καταστατικά/καταστασιακά: «Κι όμως έχω πλαγιάσει με την ομορφιά/ με τον δικό μου τρόπο τον αλλόκοτο/ κι είχα και μια-δυο ανεχόρταγες σκηνές μαζί της στο κρεβάτι μου/ κι έτσι χυθήκαν από μέσα μου ένα-δυο ποιήματα ακόμα/ πάνω στον κόσμο αυτόν που είναι σαν πίνακας του Μπος». (§3)

§11. Ψάχνοντας βρίσκεις. Πολλές σελίδες στο Κουτσό, όπως και πολλές σελίδες του Τόμας Πίντσον, συνομιλούν με τον Ντεμπόρ και τους καταστασιακούς. Αρχικά, το διαισθάνεσαι, εν συνεχεία σιγουρεύεσαι, κατόπιν πετυχαίνεις κι άλλους που συμμερίζονται τούτη τη θέση. Π.χ., δες εδώ και εδώ, μεταξύ (ολίγων προσώρας) άλλων. (§10)

§12. «Κάθε αγάπη είναι κι ένα οντολογικό νύγμα, μια απόπειρα να ιδιοποιηθούμε το μη ιδιοποιήσιμο» (Κουτσό, 1960). «Ο έρωτας δεν αξίζει παρά μόνο σε μία προεπανασταστική περίοδο» (Ουρλιαχτά για χάρη του Σαντ, 1952). 

§13. Το Κουτσό, πέρα από μυθιστόρημα που πάει πέρα από τα μυθιστορήματα, είναι ένας ψυχογεωγραφικός χάρτης του Παρισιού, ένα απαστράπτον ντοκουμέντο της ψυχογεωγραφίας, μιας πειραματικής επιστήμης που επινοήθηκε από τον Γκι Ντεμπόρ στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Επίσης, είναι ένα χάρτινο μουσείο των επιτευγμάτων της αβανγκάρντ με επιμελητές τον Ντάσιελ Χάμμετ, τον Φρεντ Μπάτον, και τον Ιβάν Στσεγκλόφ. Το Κουτσό είχε μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Κώστα Κουντούρη (εκδ. Εξάντας, 1988) και τριάντα χρόνια μετά το απογείωσε εκ νέου ο πυραυλοκίνητος μαιτρ Αχιλλέας Κυριακίδης (εκδ. Opera). Το Κουτσό δεν το διαβάζεις, ούτε το ξαναδιαβάζεις, όπως θα έλεγε ο Μπόρχες, αλλά το δεξιώνεσαι διαρκώς και αδιαλείπτως, το βάζεις σε ειδική θήκη στον σάκο εκστρατείας του επίμονου αναγνώστη για να μην το ξαναβγάλεις ποτέ, γεμίζεις τετράδια ολόκληρα με αποσπάσματα από τις σελίδες του και με ιδέες προς μελέτη και επεξεργασία. Το Κουτσό είναι ένα κιβώτιο μνήμης, ένα «οντολογικό μπούμεραγκ», μια ιστορία αγάπης, ένα παλινδρομικό παλίμψηστο, είναι το πιο δελεαστικό night-club των συνειρμών.
Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης

LIFO στις 13-06-2020