ΚΑΤΑΝΑΓΚΑΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

Οι τελετουργίες είναι πράξεις συμβολικές. Εκπροσωπούν και μεταβιβάζουν τις αξίες και τους κανόνες πάνω στα οποία θεμελιώνεται μια κοινότητα. Δημιουργούν μια κοινότητα δίχως επικοινωνία, ενώ σήμερα επικρατεί μια επικοινωνία δίχως κοινότητα. Συστατικό στοιχείο των τελετουργιών είναι η συμβολική αντίληψη. Το σύμβολο (ελλ. σύμβολον) ήταν αρχικά ένα σημάδι αμοιβαίας αναγνώρισης ανάμεσα σε φιλοξενούμενους φίλους (tessera hospitalis). Ο ένας από τους φίλους θραύει ένα πήλινο πινακίδιο, κρατάει το ένα κομμάτι και δίνει το άλλο κομμάτι στον άλλον ως ένδειξη της φιλίας από φιλοξενία. Οπότε, το σύμβολο εξυπηρετεί τον σκοπό της αναγνώρισης. Αυτή είναι μια ιδιαίτερη μορφή επανάληψης: 

Η αναγνώριση δεν είναι, ας πούμε, μια εκ νέου συνάντηση. Οι αναγνωρίσεις δεν είναι μια σειρά από συναντήσεις, αλλά αναγνώριση σημαίνει: να διακρίνεις κάτι, ως αυτό που ήδη γνώριζες. Αποτελεί την ουσιαστική διαδικασία της ανθρώπινης ‘‘εγκατάστασης’’ —είναι μια λέξη του Χέγκελ που χρησιμοποιώ σ’ αυτή την περίσταση— το γεγονός ότι κάθε αναγνώριση αποσπάται από την ενδεχομενικότητα της πρώτης γνωριμίας και αίρεται στο επίπεδο του ιδεώδους. Αυτό είναι γνωστό σε όλους. Στην αναγνώριση οφείλεται το γεγονός ότι γνωρίζουμε με πιο ουσιαστικό τρόπο απ’ αυτόν που μας είχε επιτρέψει η αμηχανία της πρώτης συνάντησης».
 

Η συμβολική αντίληψη ως αναγνώριση συγκρατεί το εμμενές. Έτσι ο κόσμος απελευθερώνεται από την ενδεχομενικότητα και αποκτά μια σταθερότητα. Ο κόσμος σήμερα είναι πολύ φτωχός σε συμβολισμούς. Τα δεδομένα και οι πληροφορίες δεν έχουν συμβολική δύναμη, οπότε δεν επιδέχονται αναγνώριση. Στο συμβολικό κενό χάνονται οι εικόνες και οι μεταφορές που δημιουργούν νόημα και αίσθημα κοινότητας και σταθεροποιούν τη ζωή. Η εμπειρία της διάρκειας ελαττώνεται, και η ενδεχομενικότητα αλλάζει ριζικά. 
Τις τελετουργίες μπορούμε να τις ορίσουμε ως συμβολικές τεχνικές της εγκατάστασης. Μετατρέπουν το Εν - τω - κόσμω - Είναι, σε ένα Εν - τω - οίκω - Είναι. Καθιστούν τον κόσμο ένα αξιόπιστο μέρος. Είναι για το χρόνο, ό,τι είναι η οικία για το χώρο. Κάνουν το χρόνο κατοικήσιμο. Τον κάνουν ελκυστικό όπως είναι ο οίκος. Οι τελετουργίες τακτοποιούν και διευθετούν το χρόνο. Ο Αντουάν ντε Σεντ - Εξυπερί, στο μυθιστόρημά του Το κάστρο, περιγράφει τις τελετουργίες ως χρονοτεχνικές της εγκατάστασης.
 

«Και οι τελετουργίες είναι για το χρόνο ό,τι είναι το σπίτι για το χώρο, γιατί είναι καλό να μη βλέπουμε το χρόνο που κυλάει ως κάτι που μας αναλώνει και μας καταστρέφει, σαν μια χούφτα άμμο, αλλά ως κάτι που μας ολοκληρώνει. Είναι ωραίο που ο χρόνος είναι ένα κτίσμα. Έτσι πηγαίνω από γιορτή σε γιορτή, από επέτειο σε επέτειο, από τρύγο σε τρύγο, όπως όταν ήμουν παιδί και πήγαινα από την αίθουσα συσκέψεων στην αίθουσα ανάπαυσης, στο γεροκτισμένο παλάτι του πατέρα μου, όπου όλα τα βήματα είχαν ένα νόημα».
 

Ο χρόνος σήμερα δεν έχει σταθερούς αρμούς. Δεν είναι οίκος, αλλά ένα ποτάμι που κυλάει. Διασπάται σε μιαν απλή διαδοχή αποσπασματικού παρόντος. Ξεχύνεται μπροστά. Δεν έχει κανένα έρεισμα. Ο χρόνος που ξεχύνεται ορμητικός δεν είναι πλέον κατοικήσιμος. 
Οι τελετουργίες σταθεροποιούν τη ζωή. Παραφράζοντας τον Αντουάν ντε Σεντ - Εξυπερί: Οι τελετουργίες είναι στη ζωή, αυτό που είναι τα πράγματα στον χώρο. Σύμφωνα με την Χάνα Άρεντ, η ανθεκτικότητα των πραγμάτων είναι αυτή που τους προσδίδει μιαν «ανεξαρτησία απέναντι στην ανθρώπινη ύπαρξη». Τα πράγματα έχουν «ως αποστολή να σταθεροποιούν την ανθρώπινη ζωή». Η αντικειμενικότητά τους έγκειται στο γεγονός «ότι απέναντι στην ορμητική αλλαγή της φυσικής ζωής […] προσφέρουν μιαν ανθρώπινη ομοιότητα προς εαυτόν». δηλαδή, μια σταθεροποιητική ταυτότητα «η οποία απορρέει από το γεγονός ότι απέναντι στον άνθρωπο, ο οποίος αλλάζει κάθε μέρα, στέκουν με απαράλλαχτη οικειότητα το ίδιο τραπέζι και η ίδια καρέκλα». Τα πράγματα είναι οι πόλοι σταθερότητας της ζωής. Οι τελετουργίες ασκούν την ίδια λειτουργία. Μέσω της ομοιότητας προς εαυτόν, της επανάληψής τους, σταθεροποιούν τη ζωή. Κάνουν τη ζωή ανθεκτική. Η ανάγκη για παραγωγή στη σύγχρονη εποχή αφαιρεί από τα πράγματα την ανθεκτικότητά τους. Καταστρέφει σκόπιμα την ανθεκτικότητα, προκειμένου ν’ αυξηθεί η παραγωγή και η ανάγκη για περισσότερη κατανάλωση. Ωστόσο, η ενδιατριβή προϋποθέτει πράγματα που να έχουν διάρκεια. Όταν τα πράγματα απλώς χρησιμοποιούνται και καταναλώνονται, τότε η ενδιατριβή είναι αδύνατη. Και η ίδια η υποχρέωση για παραγωγή αποσταθερο­ποιεί τη ζωή, αποδομώντας ό,τι είναι διαρκές στη ζωή. Οπότε, καταστρέφει την ανθεκτικότητα της ζωής, παρά το γεγονός ότι η ζωή παρατείνεται. 
Το smartphone δεν είναι ένα πράγμα, έτσι όπως το εννοεί η Χάνα Άρεντ. Του λείπει ακριβώς αυτή η ομοιότητα προς εαυτόν, η οποία σταθεροποιεί τη ζωή. Επίσης, δεν είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό. Διαφέρει από πράγματα όπως το τραπέζι, τα οποία στέκουν απέναντί μου με την ομοιότητα προς εαυτόν. Τα μιντιακά του περιεχόμενα, τα οποία αποσπούν διαρκώς την προσοχή μας, είναι κάθε άλλο παρά όμοια προς εαυτόν. Η ραγδαία αλλαγή τους δεν επιτρέπει την ενδιατριβή. Η αναστάτωση, όμως, η οποία είναι εγγενές στοιχείο της συσκευής, την καθιστά μη - πράγμα. Η ανάγκη να προσφεύγουμε σ’ αυτήν είναι επίσης επιτακτική. Από τα πράγματα δεν θα έπρεπε να εκπορεύεται κανένας καταναγκασμός. 
Υπάρχουν τελετουργικοί τύποι, όπως η ευγένεια, οι οποίοι δεν καθιστούν εφικτή μόνο μια χρηστή διαπροσωπική συναναστροφή, αλλά και μια χρηστή ευαίσθητη συναναστροφή με τα πράγματα. Στο τελετουργικό πλαίσιο τα πράγματα δεν καταναλώνονται, ούτε ξοδεύονται, αλλά χρησιμοποιούνται. Οπότε, μπορεί και να παλιώσουν. Υπό τον καταναγκασμό της παραγωγής, όμως, η στάση μας απέναντι στα πράγματα, απέναντι στον κόσμο, είναι στάση καταναλωτή. όχι χρήστη. Αυτά, ως ανταπόδοση, μας φθείρουν. Η αλόγιστη κατανάλωση μας τυλίγει στον ιστό του αφανισμού, ο οποίος αποσταθεροποιεί τη ζωή. Οι τελετουργικές πρακτικές διασφαλίζουν τη χρηστή και αρμονική συναναστροφή όχι μόνο με τους άλλους ανθρώπους, αλλά και με τα πράγματα: 
 

«Με τη βοήθεια της Θείας Λειτουργίας, οι ιερείς μαθαίνουν να μεταχειρίζονται με ωραίο τρόπο τα πράγματα: να κρατούν απαλά το δισκοπότηρο και την όστια, να σκουπίζουν δίχως βιασύνη τα σκεύη, να ξεφυλλίζουν τη Βίβλο. και το αποτέλεσμα της χρηστής μεταχείρισης των πραγμάτων είναι η ευφρόσυνη εγκαρδιότητα».
 

Στις μέρες μας, δεν καταναλώνουμε μόνο τα πράγματα, αλλά και τα συναισθήματα με τα οποία τα έχουμε επενδύσει. Δεν μπορούμε να καταναλώνουμε πράγματα επ’ άπειρον, αλλά μπορούμε να καταναλώνουμε συναισθήματα. Οπότε, έτσι ανοίγει ένα νέο άπειρο πεδίο κατανάλωσης. Ο καταναγκασμός για παραγωγή υπόκειται στη συναισθηματοποίηση και τη συναφή προς αυτήν αισθητικοποίηση του εμπορεύματος. Η κατανάλωση και η παραγωγή πρέπει ν’ αυξηθούν. Κατά συνέπεια, η αισθητική αποικίζεται από την οικονομία.
Τα συναισθήματα είναι πιο εφήμερα από τα πράγματα. Οπότε, δεν σταθεροποιούν τη ζωή. Εκτός αυτού, καταναλώνοντας συναίσθημα δεν σχετιζόμαστε με τα πράγματα, αλλά με τον εαυτό μας. Το ζητούμενο είναι η αυθεντικότητα του συναισθήματος. Οπότε, η κατανάλωση συναισθήματος ενισχύει τη ναρκισσιστική αυτοαναφορά. Η αναφορά στον κόσμο διά της μεσολάβησης των πραγμάτων μειώνεται όλο και περισσότερο.
Σήμερα, ακόμη και οι αξίες αποτελούν αντικείμενα ατομικής κατανάλωσης. Γίνονται κι αυτές εμπορεύματα. Αξίες όπως δικαιοσύνη, ανθρωπιά ή αειφορία γίνονται αντικείμενα οικονομικής εκμετάλλευσης. «Αλλάζουμε τον κόσμο πίνοντας τσάι» είναι το σλόγκαν μιας επιχείρησης που ανήκει στο δίκτυο Fairtrade. Η αλλαγή του κόσμου μέσω της κατανάλωσης θα ήταν ο θάνατος της επανάστασης. Ενδύματα και υποδήματα πρέπει να είναι vegan. Σύντομα θα διατίθενται στην αγορά vegan smartphones. Ο νεοφιλελευθερισμός εκμεταλλεύεται παντοιοτρόπως την ηθική. Οι ηθικές αξίες χρησιμοποιούνται ως σημείο διά­κρισης. Πιστώνονται στο λογαριασμό του εγώ, γεγονός που τροφοδοτεί την αυταξία και αυξάνει τη ναρκισσιστική αυτοεκτίμηση. Μέσω των αξιών δεν σχετιζόμαστε με την κοινότητα, αλλά με το εγώ μας.
Με το σύμβολο, με την tessera hospitalis επισφραγίζουν οι φίλοι από φιλοξενία την ένωσή τους. Η λέξη σύμβολον εντοπίζεται στον ερμηνευτικό ορίζοντα της σχέσης ολότητας και θεραπευτικής αποκατάστασης. Σύμφωνα με το μύθο τον οποίο αφηγείται ο Αριστοφάνης στο διάλογο του Πλάτωνος Συμπόσιον, ο άνθρωπος ήταν αρχικά ένα στρογγυλό ον με δύο πρόσωπα και τέσσερα πόδια. Καθώς άρχισε να γίνεται πολύ απερίσκεπτος, ο Δίας τον χώρισε στα δύο, για να τον αποδυναμώσει. Έκτοτε, ο άνθρωπος είναι ένα σύμβολον, το οποίο αποζητά το άλλο του μισό, το οποίο λαχταράει μια θεραπευτική ολότητα. Έτσι, λοιπόν, στα αρχαία ελληνικά, το να φέρω κάτι κοντά σε κάτι άλλο λέγεται συμβάλλειν. Συνεπώς, και οι τελετουργίες είναι μια συμβολική πρακτική, μια πρακτική του συμβάλλειν, καθώς φέρνουν τους ανθρώπους κοντά και δημιουργούν μια ένωση, μια ολότητα, μια κοινότητα. 
Στην εποχή μας είναι αισθητή η εξάλειψη του συμβολικού ως φορέα της κοινότητας. Η αποσυμβολοποίηση και η αποτελετουργικοποίηση αλληλοπροϋποτίθενται. Η κοινωνική ανθρωπολόγος Μαίρη Ντάγκλας διαπιστώνει έκπληκτη:
 

«Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της εποχής μας είναι η εξάλειψη της σύνδεσης μέσω κοινών συμβόλων. […] Μια διαδικασία διάσπασης της κοινωνίας σε μικρές ομάδες, καθεμιά από τις οποίες θ’ ανέπτυσσε τις δικές της μορφές συμβολικής σύνδεσης, δεν θα ήταν ιδιαίτερα δύσκολο να κατανοηθεί. Πολύ λιγότερο κατανοήσιμη είναι η ευρέως διαδεδομένη απέχθεια και αποστροφή προς τις τελετουρ­γίες. Η ‘‘τελετουργία’’ έχει γίνει μια προσβλητική λέξη, μια έκφραση κενού κομφορμισμού. γινόμαστε μάρτυρες μιας γενικής εξέγερσης ενάντια σε κάθε είδους φορμαλισμό, ουσιαστικά ενάντια στη ‘‘μορφή’’ εν γένει».
 

Η εξάλειψη των συμβόλων παραπέμπει στην εξατομίκευση της κοινωνίας. Ταυτοχρόνως, η κοινωνία γίνεται ναρκισσιστική. Η ναρκισσιστική διαδικασία εσωτερίκευσης αναπτύσσει μια εχθρότητα προς τη μορφή. Οι αντικειμενικές μορφές απορρίπτονται, ενώ κερδίζουν έδαφος οι υποκειμενικές καταστάσεις. Οι τελετουργίες δεν υποτάσσονται στη ναρκισσιστική εσωτερίκευση. Η λίμπιντο του εγώ δεν μπορεί να συνδεθεί μαζί τους. Εκείνος που θ’ αφιερωθεί στις τελετουργίες πρέπει ν’ απαρνηθεί τον εαυτό του. Οι τελετουργίες απαιτούν μιαν απόσταση από τον εαυτό, μιαν αυθυπέρβαση. αποψυχολογικοποιούν και αποεσωτερικεύουν τους δρώντες. 
Στις μέρες μας, η συμβολική αντίληψη παραχωρεί τη θέση της όλο και περισσότερο στη σειριακή αντίληψη, η οποία δεν έχει την ικανότητα να βιώσει τη διάρκεια. Η σειριακή αντίληψη, ως συνεχής λήψη νέων δεδομένων, δεν ενδιατρίβει. αντιθέτως, πετάγεται από τη μία πληροφορία στην άλλη, από τη μία εμπειρία στην άλλη, από το ένα εντυπωσιακό νέο στο άλλο, δίχως τελειωμό. Οι σειρές είναι πιθανώς τόσο δημοφιλείς σήμερα, επειδή ικανοποιούν τη συνήθεια της σειριακής αντίληψης. Στο επίπεδο της μιντιακής κατανάλωσης οδηγεί σε «binge watching», σε «τηλεκραιπάλη». Η σειριακή αντίληψη είναι εκτατική και ικανοποιείται με επιφανειακή προσοχή, ενώ η συμβολική αντίληψη είναι εντατική. Στις μέρες μας, η έκταση κερδίζει παντού έδαφος εις βάρος της έντασης. Η ψηφιακή επικοινωνία είναι εκτατική επικοινωνία. Δεν δημιουργεί σχέσεις, αλλά μόνο συνδέσεις. 
Το νεοφιλελεύθερο καθεστώς προωθεί τη σειριακή αντίληψη. ενισχύει το σειριακό habitus. Καταργεί σκόπιμα τη διάρκεια, για ν’ αυξήσει εξαναγκαστικά την κατανάλωση. Η συνεχής επικαιροποίηση, η οποία στο μεταξύ καταλαμβάνει όλους τους τομείς της ζωής, δεν επιτρέπει τη διάρκεια, την αποπεράτωση. Η διαρκής υποχρέωση για παραγωγή οδηγεί σε απεγκατάσταση. Έτσι, η ζωή γίνεται πιο ενδεχομενική, παροδική και ασταθής. Η εγκατοίκηση, όμως, έχει ανάγκη από διάρκεια. 
Η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής επέρχεται ως συνέπεια μιας παθολογικής όξυνσης της σειριακής αντίληψης. Η αντίληψη δεν ησυχάζει ποτέ, έχει ξεμάθει να ενδιατρίβει. Η βαθιά περισυλλογή ως πολιτισμική πρακτική διαμορφώνεται ακριβώς από τελετουργικές και θρησκευτικές πρακτικές. Δεν είναι τυχαίο ότι η λέξη religion (θρησκεία) προέρχεται από το λατινικό relegere: διεξέρχομαι. Κάθε θρησκευτική πρακτική είναι μια άσκηση περισυλλογής. Ο ναός είναι ένας τόπος βαθιάς περισυλλογής. Σύμφωνα με τον Μαλμπράνς, η περισυλλογή είναι η φυσική προσευχή της ψυχής. Η ψυχή δεν προσεύχεται πια. αυτοπαράγεται αδιάκοπα.
Σήμερα, πολλές μορφές επανάληψης, όπως η αποστήθιση, αποθαρρύνονται, καθώς θεωρούνται υπεύθυνες για παρεμπόδιση της δημιουργικότητας, της καινοτομίας κ.λπ. Η γαλλική έκφραση για την αποστήθιση είναι apprendre par cœur. Προφανώς, μόνο οι επαναλήψεις φτάνουν ώς την καρδιά. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν την αύξηση των περιπτώσεων διαταραχής ελλειμματικής προσοχής, προτάθηκε πρόσφατα η εισαγωγή του «μαθήματος τελετουργίας» στο σχολικό πρόγραμμα, για την εκμάθηση των τελετουργικών επαναλήψεων ως πολιτισμικών πρακτικών. Οι επαναλήψεις σταθεροποιούν και βαθαίνουν την περισυλλογή.
Oυσιώδες χαρακτηριστικό της τελετουρ­γίας είναι η επανάληψη. Διαφέρει όμως από τη ρουτίνα, στο μέτρο που η τελετουργία έχει την ικανότητα να ανεβάζει την ένταση. Από πού προέρχεται η ένταση που χαρακτηρίζει την επανάληψη και την προστα­τεύει από τη ρουτίνα; Σύμφωνα με τον Κίρκεγκορ, επανάληψη και ανάμνηση περιγράφουν την ίδια κίνηση, αλλά προς αντίθετες κατευθύνσεις. Ό,τι θυμόμαστε είναι παρελθόν, είναι «μια αναδρομική επανάληψη», ενώ η καθαυτό επανάληψη είναι «μια προληπτική ανάμνηση». Επομένως, η επανάληψη ως αναγνώριση είναι μια μορφή περάτωσης. Το παρελθόν και το μέλλον συγχωνεύονται σ’ ένα ζωντανό παρόν. Η επανάληψη ως μορφή περάτωσης παράγει διάρκεια και ένταση. Διασφαλίζει την ακινητοποίηση του χρόνου.