Επί πολύ καιρό αρνιόμουν να πιστέψω τα όσα θα πω εδώ, γιατί, εκτός του ότι ήταν πολύ ξένα προς τη φύση μου, και τείνουμε πάντα να κρίνουμε τους άλλους από τον εαυτό μας, η προδιάθεση μου δεν ήταν καθόλου να μισώ τους ανθρώπους, αλλ' αντίθετα να τους αγαπώ. Στο τέλος η πείρα μ' έπεισε, σχεδόν με το ζόρι, ότι αληθεύουν και είμαι βέβαιος ότι όσοι αναγνώστες είχαν στη ζωή τους πολλές και ποικίλες δοσοληψίες με τους ανθρώπους, θα προσυπογράψουν αυτά που θα πω· όλοι οι άλλοι θα τα θεωρήσουν υπερβολές, ώσπου η πείρα, αν ποτέ τους δοθεί η ευκαιρία ν' αποκτήσουν πείρα της ανθρώπινης κοινωνίας, ν' ανοίξει τα μάτια τους. Λέω ότι ο κόσμος είναι ένας συνασπισμός των απατεώνων εναντίον των τίμιων ανθρώπων και των ποταπών εναντίον των μεγαλόψυχων. Όταν δύο ή περισσότεροι απατεώνες συναντιούνται για πρώτη φορά, αναγνωρίζονται μεταξύ τους εύκολα, θα έλεγε κανείς διαισθητικά, και δεν αργούν να συμφωνήσουν ή, αν τα συμφέροντα τους δεν το επιτρέπουν, οπωσδήποτε συμπαθούν ο ένας τον άλλο και τρέφουν αμοιβαίο σεβασμό. Αν ένας απατεώνας συναλλάσσεται με άλλους απατεώνες, συμβαίνει συχνότατα να συμπεριφέρεται τίμια και να μην τους εξαπατά αντίθετα, όταν έχει να κάνει με τίμιους ανθρώπους, αποκλείεται να μην παρασπονδήσει και, αν τον συμφέρει, να μην προσπαθήσει να τους καταστρέψει, ακόμα και αν πρόκειται για άτομα δυναμικά και ικανά να εκδικηθούν γιατί ελπίζει, και σχεδόν πάντα το κατορθώνει, να νικήσει το θάρρος τους με τις ραδιουργίες του. Έχω δει επανειλημμένα εξαιρετικά λιπόψυχους ανθρώπους που όταν έχουν να διαλέξουν ανάμεσα σ' έναν απατεώνα ακόμα και πιο δειλό από τους ίδιους κι έναν τίμιο γεμάτο θάρρος, συντάσσονται από φόβο με τον απατεώνα· και μάλιστα αυτό συμβαίνει πάντα με τους συνηθισμένους ανθρώπους που βρίσκονται σε παρόμοια θέση· γιατί οι μέθοδοι του γενναίου και τίμιου ανθρώπου είναι γνωστές και απλές, ενώ του κακοποιού είναι σκοτεινές κι έχουν ατέλειωτη ποικιλία. Ο καθένας ξέρει ότι τ' άγνωστα πράγματα προκαλούν περισσότερο φόβο από τα γνωστά· κι εύκολα μπορείς να φυλαχτείς από την εκδίκηση των μεγαλόψυχων, από την οποία σε σώζουν η ίδια η δειλία και ο φόβος· αλλά κανένας φόβος και καμιά δειλία δεν αρκούν για να σε γλιτώσουν από τους κρυφούς κατατρεγμούς, τις παγίδες, ακόμα και τα φανερά πλήγματα που προέρχονται από χαμερπείς εχθρούς. Γενικά, στην καθημερινή ζωή, το αληθινό θάρρος εμπνέει ελάχιστο φόβο· διότι, καθώς δεν συνοδεύεται από τον παραμικρό δόλο, στερείται του μηχανισμού εκείνου που κάνει τα πράγματα επίφοβα, και συχνά οι άλλοι δεν το παίρνουν σοβαρά. Αντίθετα, οι απατεώνες εμπνέουν πρόσθετο φόβο, επειδή, χάρη στη δολιότητά τους, θεωρούνται συχνά ατρόμητοι. Είναι σπάνιοι οι φτωχοί απατεώνες· γιατί, ξέχωρα απ' όλα τ' άλλα, αν ένας έντιμος άνθρωπος περιέλθει σ' ένδεια, κανένας δεν τον συντρέχει και μάλιστα πολλοί επιχαίρουν αν όμως ένας κακοποιός καταντήσει φτωχός, ολόκληρη η πόλη σηκώνεται για να τον βοηθήσει. Εύκολα καταλαβαίνουμε το γιατί: είναι φυσικό να συγκινούμαστε από τις συμφορές των συντρόφων και ομοειδών μας, γιατί μας φαίνεται ότι απειλούν κι εμάς· και, όταν μπορούμε, τους βοηθούμε πρόθυμα να ορθοποδήσουν, γιατί ξέρουμε καλά πως, αν αδιαφορούσαμε, θα ήταν σαν να συναινούσαμε στο να έχουμε την ίδια μεταχείριση, όταν έρθει η σειρά μας. Οι απατεώνες λοιπόν, που στον κόσμο είναι οι πιο πολλοί και οι πιο πλούσιοι, θεωρούν τους άλλους απατεώνες, ακόμα και όταν δεν τους γνωρίζουν προσωπικά, συντρόφους και ομοειδείς τους κι αισθάνονται υποχρεωμένοι να τους συμπαρασταθούν στις αναποδιές, εξαιτίας εκείνου του είδους συμμαχίας που, όπως είπα, υπάρχει ανάμεσα τους. Τους φαίνεται μάλιστα σκανδαλώδες να δεινοπαθεί ένας άνθρωπος γνωστός ως απατεώνας· γιατί ο κόσμος, που στα λόγια τιμά πάντα την αρετή, δε διστάζει σε τέτοιες περιπτώσεις να μιλήσει για θεία δίκη, κι έτσι τ' όνειδος πέφτει σε όλους τους και μπορεί να τους βλάψει. Οι προσπάθειες τους ν' αποφύγουν αυτό το σκάνδαλο είναι τόσο αποτελεσματικές, ώστε δεν υπάρχουν παρά λιγοστές περιπτώσεις κακοποιών, εκτός αν πρόκειται για εντελώς ασήμαντα άτομα, που, όταν τους βρίσκει κάποια κακοτυχία, να μην τα βγάζουν πέρα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Αντίθετα, οι καλοί και οι μεγαλόψυχοι, καθώς διαφέρουν από τη μάζα, θεωρούνται από αυτή σχεδόν πλάσματα άλλου είδους, και κατά συνέπεια όχι μόνο δεν αντιμετωπίζονται σαν αδέλφια και σύντροφοι, αλλά εξαιρούνται από τα κοινωνικά δικαιώματα και, όπως βλέπουμε ολοένα, διώκονται περισσότερο ή λιγότερο άγρια, ανάλογα με τη μικροψυχία και την αχρειότητα της εποχής και του λαού όπου τους έλαχε να ζουν γιατί, όπως στους ζωικούς οργανισμούς η φύση έχει πάντα την τάση ν' απαλλάσσεται από τους χυμούς και τα στοιχεία που δεν συμβιβάζονται με τα συστατικά τους, έτσι και στα μεγάλα ανθρώπινα σύνολα η ίδια φύση ορίζει ότι όποιος διαφέρει πολύ από το πλήθος, προπαντός όταν αυτή η διαφορά είναι και αντίθεση, πρέπει να εξοντώνεται ή να εξοστρακίζεται με κάθε μέσο. Κατά κανόνα μάλιστα οι καλοί και οι γενναιόφρονες είναι πιο μισητοί, γιατί είναι ειλικρινείς και λένε τα πράγματα με τ' όνομα τους. Αμάρτημα ασυγχώρητο για το ανθρώπινο είδος, που ποτέ δε μισεί τόσο αυτόν που κάνει το κακό, ούτε το ίδιο το κακό, όσο αυτόν που το κατονομάζει. Έτσι ώστε συχνά ο κακοποιός αποκτά πλούτη, τιμές και αξιώματα, ενώ εκείνος που τον στηλιτεύει σύρεται στην αγχόνη· γιατί οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να υποστούν τα πάνδεινα από τους άλλους ή από τον ουρανό, αρκεί να τα γλιτώσουν στα λόγια.

ΣΤΗΝ ουσία ο χρόνος δεν αλλάζει τα βασικά στοιχεία της συμπεριφοράς του κοινωνικού ανθρώπου και τρανές αποδείξεις αυτής της συνέχειας είναι τα έργα των αρχαίων Ελλήνων τραγικών και φιλοσόφων, του Σαίξπηρ και των άλλων κλασικών δημιουργών της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας διανόησης: τα διαβάζουμε, τα βλέπουμε στα θέατρα - και συγχρόνως ανακαλύπτουμε στα δρώμενα τους όψεις της δικής μας ζωής. Το ίδιο συμβαίνει και με τις «Σκέψεις» του Τζιάκομο Λεοπάρντι (1798 - 1837), της «μεγαλύτερης μορφής της ιταλικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα πλάι στον Αλεσσάντρο Μαντζόνι» όπως σωστά τον χαρακτηρίζει ο Δημοσθένης Κούρτοβικ στην Εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης των «Σκέψεων» του Λεοπάρντι (που είναι και ο μεταφραστής τους - κυκλοφόρησαν από τις πολύ προσεγμένες εκδόσεις «OPERA»). Ο Κούρτοβικ επίσης προσθέτει — εις επίρρωσιν της διαχρονικότητας του έξοχου αυτού λυρικού ποιητή και στοχαστή — ότι «...οι συγκλονιστικές "Σκέψεις" του, κατακλείδα της συγγραφικής δημιουργίας του και καταστάλαγμα του φιλοσοφικού στοχασμού του, απηχούν μιαν αντίληψη της ανθρώπινης φύσης και συμπεριφοράς που συγγενεύει περισσότερο με το σκεπτικισμό της δικής μας, "μετάιδεολογικής" εποχής παρά με την πίστη των πνευματικών ρευμάτων και των πολιτικών κινημάτων του πρώιμου 19ου αιώνα». Οι Σκέψεις είναι η φιλοσοφική διαθήκη του ποιητή, και δημοσιεύτηκαν οχτώ χρόνια μετά το θάνατο του. Είναι ένα σύνολο 111 παρατηρήσεων, που αναφέρονται στην ανθρώπινη ψυχολογία και κοινωνική συμπεριφορά. Ο Κούρτοβικ πάλι, περιγράφει αυτό που ακριβώς είναι οι «Σκέψεις» του Λεοπάρντι: «...Για τον Λεοπάρντι η φαυλότητα, η μωρία, η μοχθηρία, η αφροσύνη των ανθρώπων δεν είναι ηθικά ελαττώματα, που θα μπορούσαν να διορθωθούν με την παιδεία και με κοινωνικές ματαρρυθμίσεις. Αποτελούν, θα έλεγε κανείς, έκφραση αδήριτων φυσικών νόμων, ενός είδους φυσικής επιλογής, που ωστόσο δε λειτουργεί υπέρ των αξιότερων, αλλά υπέρ του μέσου όρου και της συμβατικότητας. Η ανθρωπινή κοινωνία δεν μπορεί να γίνει καλύτερη απ' ό,τι είναι. Και η αδυναμία των ανώτερων και πιο ευαίσθητων πνευμάτων να προσαρμοστούν σ΄αυτή την πραγματικότητα είναι κάτι σαν φυσική μειονεξία. Διαβάζοντας αυτά τα κείμενα του Λεοπάρντι διαπιστώνεις αμέσως ότι οι εκδηλώσεις των ανθρώπων της εποχής του δεν πέρασαν δίπλα του αλλά μεσ' από την ύπαρξη του, και από την εφηβεία του ακόμα άσκησε σε αυτές αυστηρή κριτική: η ευφυΐα του τις διύλισε, τις κατέταξε ανάλογα με τα αγαθά ή κακά αποτελέσματα τους και ένιωσε υποχρεωμένος να αφήσει τις διαπιστώσεις και την κριτική του γνώμη στους επιγενόμενους, θεωρώντας πως αυτό είναι καθήκον κάθε πνευματικού δημιουργού. Ετσι και δεν έμεινε ενταγμένος στο ρομαντισμό, που ήταν το κυρίαρχο λογοτεχνικό ρεύμα στα χρόνια της πρώτης του εφηβείας. Μεταστράφηκε αρκετές φορές και αποδέχτηκε νέες ιδέες που γεννιούνταν από τις ανάγκες των καιρών, περνώντας τελικά από το «ωραίο» στο «αληθινό», όπως εύστοχα παρατηρεί ο Κούρτοβικ. Θεωρεί ότι η ίδια η φύση ευθύνεται για την ανθρώπινη δυστυχία, ότι ο άνθρωπος υπόκειται, όπως όλα τα ζώα, στους τυφλούς νόμους μιας ύλης που λειτουργεί μόνο για την αυτοσυντήρηση της και ότι «ποίηση είναι η άπελπις εξέγερση εναντίον αυτής της στυγνής πραγματικότητας, η νοσταλγία του άπιαστου». Κώστας Τσαούσης Το Έθνος 13 Φεβρουαρίου 1994 ΜΕΤΑ τον Πετράρχη θεωρείται ο σημαντικότερος Ιταλός ποιητής. Κι όμως οι «Σκέψεις» του, που ο ίδιος δεν είδε τυπωμένες όσο ζούσε, καθώς κυκλοφόρησαν οκτώ χρόνια μετά τo θάνατο του, κάθε-άλλο παρά με την τέχνη του ασχολούνται. Με τούτες τις 111 συνολικά παρατηρήσεις του ο Λεοπάρντι θέλησε να μιλήσει για τον άνθρωπο, την ψυχολογία του αλλά και την κοινωνική συμπεριφορά. Νηφάλια και χωρίς αυταπάτες περιγράφει την πραγματικότητα που ο ίδιος βιώνει. «Ξέρουμε καλά ότι, στην πλειονότητά τους, εκείνοι στους οποίους αναθέτουμε τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών μας δεν έχουν οι ίδιοι διαπαιδαγωγηθεί. Και ας μην αμφιβάλουμε ότι δεν μπορούν να μεταβιβάσουν εκείνο που δεν τους έχει δοθεί και που δεν αποκτάται με άλλο τρόπο » γράφει σε μια από τις «Σκέψεις» του. Κι όμως-δεν περιγράφει απλώς, δεν καταγράφει ψυχρά, δεν νουθετεί μόνο. Γίνεται καίριος ακόμα και για τη δική μας πραγματικότητα. ʼλλωστε η κυριώς αξία των «Σκέψεών» του, όπως σημειώνει στην εισαγωγή του ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, που υπογράφει και τη μετάφραση, «έγκειται στο γεγονός ότι θέτουν με οδυνηρή γυμνότητα μια σειρά προβλήματα που καμιά πρακτική δεν μπορεί να παράκαμψη και καμιά ηθική φιλοσοφία δεν μπορεί να επιλύσει εύκολα». Αυγή 5 Μαρτίου 1997