Ο Χουάν Καπιστράν είχε ζητήσει από πολύ νωρίς να τον κάνουν μπάνιο και να τον παρφουμάρουν με κάποια λοσιόν για να επικαλύψει τη δυσοσμία της σάρκας του. Όμως, δεν του άφησαν και πολλά περιθώρια επιλογής αρώματος και τελικά βολεύτηκε μ' ένα φιαλίδιο μεταλλικού νερού, με το οποίο βάλθηκε να ραντίζει το στήθος του με σπασμωδικές κινήσεις τη στιγμή που η αδερφή Γουαδαλούπη τον ρωτούσε: «Θα θέλατε να σας χτενίσω;» «Μπορώ και μόνος μου.» Καθώς άνοιξε το παράθυρο, το απαλό γουργουρητό του δρόμου μετατράπηκε σε μια ανυπόφορη αντάρα αυτοκινήτων και φορτηγών, σε βιαστικά βήματα περαστικών, σε φωνές πωλητών εφημερίδων και τηγανητών λιχουδιών κάθε είδους. Μαζί με τη φασαρία εισέβαλε κι ένας καυτός αέρας που σιγά σιγά άρχισε να επιβαρύνει την υγρασία του δωματίου μ' εκείνη την ασφυκτική αίσθηση που έχει κανείς όταν βρίσκεται δίπλα σε δημόσια ουρητήρια. «Θα μου πάρετε το νούμερο στο τηλέφωνο;» «Μάλιστα, κύριε Καπιστράν, μια στιγμούλα.» Η γυναίκα έσπρωξε την αναπηρική καρέκλα ως τον καθρέφτη, κείνος άρπαξε τη χτένα μ' αυτό το σφρίγος που πάντα ζήλευαν οι άλλοι γέροι, χάραξε γρήγορα μια αριστερή χωρίστρα, και τέλος όργωσε κάμποσες φορές τα μαλλιά του, σαν να ήθελε γδάρει το κρανίο του. Μέσα απ' τον καθρέφτη είδε το είδωλο του Μονόφθαλμου να τον πλησιάζει με τα κοφτά του βηματάκια να σέρνονται στο πάτωμα. «Τι έγινε, Χουάν; Σου τον φώναξαν εκείνον τον συγγενή σου;» «Τον εγγονό μου, θέλεις να πεις;» «Ναι, αυτόν.» «Όχι ακόμα. Αυτή εδώ η γυναίκα θέλει παρακάλια.» Εκείνη κοίταξε με περιφρόνηση τους δύο άντρες και βγήκε απ' το δωμάτιο. «Μόνο να του πεις ποιος είμαι, ότι έχω ανάγκη να τον δω σήμερα κιόλας, ότι είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου.» Αλλά η αδερφή Γουαδαλούπη ούτε καν κοντοστάθηκε για ν' ακούσει άλλη μια φορά τα ίδια και τα ίδια που της έλεγε συνεχώς από το προηγούμενο βράδυ. Μ' ένα νεύμα του χεριού ζήτησε από τον Μονόφθαλμο να τον αφήσει μόνο του. «Θα με ειδοποιήσεις;» Ο γερο-Καπιστράν συγκατένευσε κι έσπρωξε την καρέκλα του ως το παράθυρο. Κοίταζε τα πρόσωπα όλων των γυναικών που περπατούσαν στο δρόμο χωρίς να υποπτεύονται ότι τις κατασκοπεύει. Τις παρακολουθούσε μέχρι τη στιγμή που έστριβαν στη γωνία των οδών Μαδέρο και Ρεφόρμα, σημείο όπου η απέναντι μάντρα και τα κάγκελα του παραθύρου του έκοβαν τη θέα. Με κάθε γυναίκα που έβλεπε να χάνεται στην άκρη του δρόμου χανόταν και η ελπίδα του να ξαναβρεί την Κάρμεν. Μέτρησε καμιόνια, αμάξια και ανθρώπους. Η αδερφή Γουαδαλούπη επέστρεψε και πέρασε διστακτικά το κατώφλι. Ο Χουάν Καπιστράν στράφηκε προς το μέρος της και παρέμεινε για λίγο σιωπηλός μέχρι να βρει το θάρρος να ρωτήσει: «Μιλήσατε μαζί του;» «Ναι.» «Και τι σας είπε;» Εκείνη στάθηκε πίσω απ' την πλάτη του. Ακούμπησε τα χέρια στους ώμους του κι άρχισε να τους τρίβει απαλά, με στοργή. Ύστερα από λίγο, καθώς ένιωσε στα δάχτυλα της κάτι που έμοιαζε με επιθυμία, κάτι που είχε βγει από τα βάθη της μνήμης κι όχι μέσα από τις αισθήσεις της, σταμάτησε. «Είπε ότι δεν ξέρει κανέναν Χουάν Καπιστράν.» Η Φερνάντα έκλεισε αργά την ποιητική συλλογή. Ο θείος της είχε αρχίσει να βαριανασαίνει από ώρα. Σίγουρα θα τον είχε πάρει ο ύπνος. Απάγγειλε τους τελευταίους στίχους που είχαν ξεμείνει μέσα στη μνήμη της, αφήνοντας τη φωνή της να φθίνει μέσα σ' εκείνη τη γρανιτένια σιωπή. Σταμάτησε το πηγαινέλα της κουνιστής πολυθρόνας για να διώξει τις μύγες που βούιζαν πάνω από το πυώδες πόδι του θείου της. Το σκέπασε μ' ένα μαντήλι. «Τι έγινε, Φερνάντα;» άνοιξε τα μάτια. «Τίποτα θείε, να, έφευγα.» «Τόσο νωρίς;» «Νωρίς; Για δες... άρχισε κιόλας να σκοτεινιάζει.» Άπλωσε το χέρι της για να δείξει τον ορίζοντα που φλεγόταν μέσα σ' ένα χλομό βραδινό φως. «Τότε μείνε εδώ να κοιμηθείς.» «Όχι, στο σπίτι θα με περιμένουν.» «Τουλάχιστον μη φύγεις χωρίς να μου φτιάξεις ένα καφεδάκι.» Κακοδιάθετη, η Φερνάντα χώθηκε στην κουζίνα. Την ώρα που έβγαινε απ' το δωμάτιο, ο θείος σήκωσε το κεφάλι για να κοιτάξει τις γάμπες της. Γύρισε σε λίγο μ' ένα αχνιστό φλιτζάνι στο ένα χέρι και μια μικρή κούπα με γάλα στο άλλο. Τα τοποθέτησε με προσοχή στο τραπέζι δίπλα στο κρεβάτι και τον αποχαιρέτησε. «Μην παραχαϊδεύεσαι μ' αυτές τις επισκέψεις. Είναι μόνο μέχρι να γιατρευτεί το πόδι σου.» Έξω, τα δέντρα είχαν γεμίσει από ακίνητα πουλιά κι ο αέρας είχε μεστώσει απ' το ζουζούνισμα των τζιτζικιών. Η Φερνάντα τάχυνε το βήμα της, όχι τόσο εξαιτίας των πιθανών κινδύνων της νύχτας, αλλά επειδή ήθελε να αποφύγει το σίγουρο κατσάδιασμα της μάνας της. Τον κύριο λόγο στο ξύπνημα, στο φαγητό και στον ύπνο τον είχε το ρολόι της σάλας υποδοχής ή η φωνή του τελάλη. Για να επιστρέψει στο σπίτι, ο νόμος ήταν ο ήλιος. Γι' αυτό μισούσε εκείνες τις μικρές ημέρες του χειμώνα που την έκλειναν μέσα από τις πέντε το βράδυ. Από μακριά ατένισε τα φώτα της Τούλα και νόμισε ότι ξεχώριζε ανάμεσα τους ακόμα και το φως του δωματίου της. «Ποιος να το 'χει ανάψει άραγε;» Στη διασταύρωση με το δρόμο που οδηγούσε στη Χασιέντα του Τσαπουλίν άκουσε κάποιον να την πλησιάζει. Αμέσως θυμήθηκε την προειδοποίηση της μητέρας της για τους κινδύνους που διέτρεχε σεργιανώντας μοναχή σ' εκείνες τις ερημιές. Δε θέλησε να γυρίσει και να κοιτάξει πίσω. Έσφιξε μόνο το βιβλίο της ενώ μέσα της ξυπνούσε το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Τα υπόλοιπα συνέβησαν τόσο γρήγορα ώστε αργότερα, στους εφιάλτες της, της φαίνονταν σαν ένα απότομο στραβοπάτημα. Αισθάνθηκε ένα χέρι να την τραβάει απ' τα μαλλιά για να σταματήσει. Μια βαριά μυρωδιά από ρακί ανακατεύτηκε με τον κρύο ιδρώτα που έσταζε απ' τους κροτάφους της. «Δεν τρέχει τίποτα» είπε μέσα της, αλλά μια φωνή στα εγγλέζικα την ανάγκασε να δει κατάματα την πραγματικότητα. «Τι θέλετε;» ρώτησε εκείνη. Εκείνος χαμογέλασε μ' ένα στόμα που όλο και πλησίαζε. Ξεβούλωσε μια φιάλη και την άδειασε ολόκληρη επάνω στο πρόσωπο του κοριτσιού που ήταν έτοιμο να ξεσπάσει σε λυγμούς. Συνέχισε να της ρίχνει στην πλάτη, στο στήθος. Εκείνη έκλεισε τα μάτια της και το βιβλίο έπεσε στο χώμα. Μόλις έφτασε επιτέλους στο σπίτι, μπόρεσε να δει κάτω από το φως του φαναριού της εισόδου σε ποια κατάσταση βρισκόταν το φόρεμά της. Μπήκε μέσα χωρίς να χαιρετήσει κανέναν κι ανέβηκε τρέχοντας τα σκαλοπάτια. «Μπορείς να μου πεις τι ώρα είναι αυτή που γυρίζεις;» «Ήρθε να σε βρει τρεις φορές η Μαρισέλα. Είπε ότι μένει να της δείξεις δεν ξέρω και 'γω ποια βελονιά στο κέντημα.» «Μα, τι ανάγωγη! Ούτε καν χαιρετά!» «Πώς πάει ο θείος σου;» «Μη νομίζεις ότι δεν το κατάλαβα ότι έβαλες το φόρεμα μου!» Η Φερνάντα σωριάστηκε πάνω στο κρεβάτι της. Είχε ανάγκη από μια αιτία για να κλάψει, επειδή δεν ήθελε να χαραμίσει ούτ' ένα δάκρυ για κείνον τον άντρα του δρόμου, θυμήθηκε το βιβλίο με τα ποιήματα κι έκλαψε απαρηγόρητη καθώς σκέφτηκε ότι το είχε χάσει μέσα σ' έναν κόσμο στον οποίο δεν ανήκε πλέον: Τον κόσμο των όμορφων στίχων, των γονιών της στο τραπέζι, της αδερφής της με τις μακριές κοτσίδες, της Μαρισέλας που είχε πάει να τη δει, τις δυο δεξιές και μια ανάποδη. «Κορούλα μου, κατέβα γρήγορα γιατί κρυώνει το φαγητό σου.»

«...θέλω να απολογηθώ για όλα εκείνα τα προσωπικά στοιχεία του ύφους της γραφής του (Φροϊλάν) που έχω περικόψει από το έργο του, προσθέτοντας άλλα δικά μου, μερικές φορές χωρίς να το συνειδητοποιώ» (D.T. Από τον πρόλογο του βιβλίου) Διαβάζοντας κείμενα σαν του D. Toscana δεν μπορώ να μη θυμηθώ την περίπτωση του Ντοστογιέφσκι: συγκεκριμένα, την πληροφορία που μας δίνει σε επιστολή προς τον αδελφό του ο μεγάλος συγγραφέας, γύρω από την υποδοχή εκ μέρους της κριτικής του πρώτου μυθιστορήματός του («Οι φτωχοί»). Γράφει λοιπόν ο τελευταίος ότι οι θεωρητικοί τον έψεξαν, απογοητευμένοι από το ρεαλιστικό ύφος του έργου, διότι περίμεναν από το φέρελπι συγγραφέα πιο μοντέρνο ύφος, στη γραμμή κάποιων μικρών πεζών που είχε δημοσιεύσει σε περιοδικά μέχρι τότε... Το περιστατικό αυτό προσφέρεται για ποικίλες ερμηνείες και προσεγγίσεις. Προσωπικά (όσο και αν εκ πρώτης όψεως ηχεί ως παράδοξο), μου ταιριάζει εκείνη η ανάγνωση που κατ' αρχάς σέβεται την αστική κριτική σκέψη των μέσων του περασμένου αιώνα... Που εστιάζει στην αξία ενός κριτικού βλέμματος αν όχι ομολόγου με την προσωπική δημιουργία τουλάχιστον ερεθιστικού ! και δυναμικού (βλ. Χέρτσεν, Ντομπρολιούμποφ κ.ά.). Το παράδειγμα της αρνητικής υποδοχής του συγγραφέα των «Δαιμονισμένων» εκ μέρους των κριτικών (εκτός του Μπιελίνσκι), το κραυγαλέο αυτό λάθος, που προσφέρει επιχειρήματα στους συνηγόρους του ρεαλισμού, είναι οριακό και κάπως προκλητικό: το σκέφθηκα όμως για να δώσω έμφαση στο προφανές, ότι, παρ' όλ' αυτά, ένα μεγάλο μέρος των δημιουργών της μετά Ντοστογιέφσκι εποχής παγκοσμίως, θεώρησε ως «εξαίρεση» το μέγιστο πεζογράφο και «ασέβησε». Οι πειραματισμοί στη μορφή συνεχίζουν, αν και κάπως πιο άτονα στη μεταμοντέρνα συγκυρία μας, να συνιστούν μια αυτονόητη για τους μοντερνικούς προϋπόθεση παραγωγής αισθητικής. Σημαντικό τμήμα της ισπανόφωνης λογοτεχνίας και ιδίως αυτό της Λατινικής Αμερικής, μεταξύ άλλων, εννοεί να μη σταθμεύει σε έναν άγονο ρεαλισμό: το «Κουτσό» του Κορτάσαρ π.χ., είναι ένας εξαιρετικός κοντινός πρόγονός του. Το ευφυές αυτό πειρα-ματικό έργο (μπορεί κανείς ν' αρχίσει την ανάγνωση από κάθε σημείο του «ορίζοντός» του), έχει ήδη συγκαταλεγεί στα πιο εκλεκτά έργα της παγκόσμιας πρωτοπορίας. Σήμερα διάφοροι επίγονοι του Κορτάσαρ ή του Καρπεντιέ, με μικρές και μεγάλες αποκλίσεις, συνεχίζουν τα παιχνίδια με τη φόρμα. Η ριζοσπαστική παράδοση του σπουδαίου Μεξικανού συγγραφέα Κάρλος Φουέντες, βρίσκεται πολύ αόριστα πίσω από τον σχετικά νέο (και σε ηλικία) πεζογράφο David Toscana (γεν. το 1961). Το «Τρένο...» είναι το δεύτερο μυθιστόρημα του και προαναγγέλλει, για να μην πω ότι αναδεικνύει, έναν πολύ ικανό πεζογράφο. Με τον Φουέντες ο Τ. έχει πολύ μακρινή συγγένεια και βέβαια δεν διαθέτει τo εύρος του. Ο,τι τους ενώνει εξαντλείται στο στοιχείο μιας γοητευτικά ολικής αντιμετώπισης του κόσμου (το είναι ζωογονείται από μία κοινότητα δύναμης υλικών και πνευματικών συστατικών). Πέραν αυτού του πολύ χαλαρού δεσμού τίποτε άλλο δεν τους συνδέει. Ο Toscana στο «Τρένο...» υιοθετεί το κάπως φθαρμένο εύρημα της εκμετάλλευσης από το συγγραφέα μιας βιογραφίας, ενός αρτίου κάποιου τρίτου. Ο ίδιος ο Τ. στον πρόλογό του μας κατατοπίζει οχετικά: η γυναίκα του φίλου του Φροϊλάν Γκόμες, που χάθηκε ύστερα απόν έναν τυφώνα, του παραδίδει μία στοίβα χαρτιά του τελευταίου. Ο συγγραφέας βρίσκεται μπροστά στη βιογραφία ενός παράξενου γέρου (του Χουάν Κα-πιστράν), που συνέταξε ο φίλος του, καθώς και σε ένα ημερολόγιο του γύρω από τη διαδικασία γραφής του πρώτου κειμένου. Mαζί με τον φάκελο παραλαμβάνει και μερικές μαγνητοταινίες: εκεί ο Καπιστράν αφηγείται περιστατικά όχι μόνο από τη ζωή του αλλά και ορισμένα που αφορούν τη φανταστική (;) μεξικανική πόλη Τούλα κατιά τον περασμένο αιώνα. Με βάση αυτό τo υλικό, ο Toscana προτείνει ένα πολυπρισματικό κείμενο: ποντάρει σε παράλληλες αφηγήσεις ολόκληρη τη δράση, παίζοντας με πρόσωπα, ρόλους και έννοιες. Ο ίδιος δεν μένει αμέτοχος σ' αυτή τη διαδικασία της αλληλοδιείσδυσης των ιστοριών αφού ο φίλος του φροντίζει να τον αναφέρει τόσο στο ημερολόγιο του όσο και στο μυθιστόρημα που επιχειρεί να γράψει με βάση το υλικό του γέρου. Φυσικά μας έχει προειδοποιήσει ότι έχει παραλλάξει όλη την ιστορία: για να μην ξεχνάμε ότι είναι ο αρχιτιέκτονας του οικοδομήματος... Το κείμενο είναι χωρισμένο σε μικρά κεφάλαια τα οποία τεμαχίζουν τη δράση και μας μεταφέρουν από τον ένα χωροχρόνο στον άλλο (πραγματικό και λογοτεχνικό) μέσω του μηχανισμού της «παράλληλης δράσης»: μιας τεχνικής μοντάζ, γνωστής στην κλασική λογοτεχνία του 19ου αιώνα πριν την εγκολπωθεί το σινεμά. Ένα γυναικείο ιδανικό πρόσωπο, η Κάρμεν, γίνεται χαλαρός κρίκος στα «περάσματα» ανάμεσα στα επεισόδια και διασχίζει με ποιητική ελευθερία το χρόνο και τους τόπους. Με αυτή τη μορφή είναι ερωτευμένοι οι δύο ήρωες του έργου και, καθώς οι αφηγήσεις πυκνώνουν, τo πρόσωπο αυτό γίνεται πιο σκοτεινό και εξαϋλωμένο. Οι παράλληλες εξιστορήσεις συνιστιούν ένα νευρώδες σώμα με πολλές παραφυάδες, οι οποίες βαθμιαία συντονίζουν απολύτως χαυνωτικά τη διαδικασία μιας ένωσης: της γραφής και της πραγματικότητας. Η «αντικειμενική» εξιστόρηση, οι ημερολογιακές σημειώσεις και η μαγνητοφωνημένη αφήγηση, όταν αναφέρονται στα ίδια περιστατικά αναπαριστούν από διαφορετικές οπτικές γωνίες τα «γεγονότα»: με αυτή τη γνωστή στις διάφορες αφηγήσεις τεχνική και με την επακόλουθη απόσβεση της «αλήθειας», η λογοτεχνία επιβάλλει σε τελευταίο βαθμό την «αξιοπιστία» της. Η διαπίδυση των περιστατικών χαρίζει στη δράση τις απαραίτητες σκιές, σαν να έχει βραχεί ένα μπλοκ με σχέδια και οι σελίδες του μοιράζονται αποχρώσεις. Νομίζω ότι αυτό που κατακτά ο Toscana δεν βρίσκεται τόσο στην αποτελεσματική χρήση του ποιητικού (μάλλον ποι-ητικίζοντος) συμβόλου της Κάρμεν, όσο οτην έξοχη συμπλοκή των αφηγήσεων. Εκ πρώτης όψεως το εγχείρημα της ένωσης των παράλληλων ιστοριών μοιάζει να εξυπηρετεί το όχημα μιας κατασκευής. Όσο, όμως, το υλικό ξετυλίγεται, παράγεται ένας περίεργος συνδυασμός αισθημάτων, που νομιμοποιεί τη χειρονομία του συγγραφέα. Εάν έλειπαν επίσης, εκτός του άτυχου συμβόλου της Κάρμεν, και κάποοι γλυκασμοί, που παραπέμπουν σε κακή στιχουργία, τότε θα μιλούσαμε για έργο πνοής. Ο Toscana αντιμετωπίζει με χιούμορ και διακριτική απόσταοη τα φαντάσματα της Ιστορίας (της πατρίδας του), του έρωτα και της μεταφυσικής. Δεν καταφεύγει σε δραματουργικές λύσεις του μαγικού ρεαλισμού για να δημιουργήσει λύσεις του μαγικού ρεαλισμού για να δημιουργήσει ατμοσφαιρικόιητα. Ας είμαστε ειλικρινείς: ίσως δεν έχει το ποιηιικό μέγεθος να τίο κάνει... Εν πάση περιπτώσει, η εμφανής ρεαλιστική του οπτική εξαχνώνεται εκ των πραγμάτων μέσα στο πλέγμα των διασταυρούμενων αφηγήσεων αφού το αντικείμενο έτσι διαφεύγει. Απομένει μια αύρα από πρόσωπα και πράγματα, μια αίσθηση φθοράς, που ήταν άλλωστε το ζητούμενο του συγγραφέα. Η πόλη, η επανάοταση, ο πολιτισμός, είναι έννοιες διαφεύγουσες, όπως ο πρώτος συγγραφέας της ιστορίας, ο Φροϊλάν, που εξαφανίστηκε στον τυφώνα ενώ ο δεύτερος συγγραφέας (ο Toscana) ανέλαβε να παραποιήσει μια ήδη ατεκμηρίωτη ιοτορία, προτείνοντας ως έσχατη λύση το λογοτεχνικό ψεύδος. Οφειλόμενη διαπίστωση: Τελευταία διαβάζουμε πολλές αξιόπιστες μεταφράσεις και από νέες δυνάμεις. Ο κ. Χαράλαμπος Δήμου παρακολούθησε με πολύ καλό εξοπλισμό την ποικιλία των «ομιλιών» του έργου. ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ Βιβλιοθήκη (Ελευθεροτυπία) Ο Δαβίδ Τοσκάνα (Μεξικό, 1961) εργάζεται ως μηχανικός στη βιομηχανία. Το 1992 κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο του «Τα ποδήλατα» και το 1994 παρακολούθησε το Διεθνές Πρόγραμμα Συγγραφέων του Πανεπιστημίου της Αιόβα ως υπότροφος. «Το τρένο δεν θα περάσει από εδώ» (ισπανικός τίτλος: «Estacion Tula», δηλαδή «Σταθμός Τούλα») κυκλοφόρησε το 1995. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα το οποίο, σύμφωνα με τον πρόλογο του συγγραφέα, το γράφει ο Δαβίδ Τοσκάνα κατά παραγγελία της συζύγου του Φροϊλάν Γκόμες - μηχανικού στη βιομηχανία επίσης. Ο εν λόγω χάθηκε πιθανότατα σε μια θεομηνία, σε έναν τυφώνα, αλλά δεν αποκλείεται να το έσκα- σε με μια μυστηριώδη γυναίκα ονόματι Κάρμεν. Με βάση ένα ημερολόγιο, μια βιογραφία και μερικές μαγνητοταινίες, ο Τοσκάνα προσπαθεί να ανασυνθέσει μια παράξενη ιστορία. Το μυθιστόρημα είναι πολυπρόσωπο, οι ήρωες εμφανίζονται και χάνονται ξαφνικά, υπάρχει δράση και περιπέτεια, έρωτας και θάνατος - και μπερδέματα. Οι αναδρομές στην ιστορία του Μεξικού γίνονται μέσω παρεμβάσεων, ενώ τα διάσπαρτα ψήγματα μαγικού ρεαλισμού διόλου δεν επηρεάζουν το ρεαλιστικό αφηγηματικό ύφος. Φίλιππος Φιλίππου Το Βήμα 2 Μαίου 1999