ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο GIORGIO DE CHIRICO; Γιατί ο ζωγράφος αυτός που γεννήθηκε στο Βόλο στις 10 Ιουλίου 1888 και πέθανε ενεννηντάχρονος στη Ρώμη το 1978, θεωρείται μια από τις πιο σημαντικές καλλιτεχνικές μορφές του αιώνα μας; Όποια απάντηση κι αν δώσουμε σε αυτό το ερώτημα ένα είναι σίγουρο: o De Chirico απασχόλησε και συνεχίζει να απασχολεί πολύ κόσμο τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική. Το έργο του, λόγω του παραστατικού του χαρακτήρα, μοιάζει αρχικά εύκολα προσεγγίσιμο. Ταυτόχρονα αποτελεί αντικείμενο εξειδικευμένης έρευνας, ήδη από τη δεκαετία του 1940, μεγάλου αριθμού μελετητών που κάθε χρόνο δημοσιεύει πληθώρα βιβλίων και άρθρων. Ο Maurizio Fagiolo, και, πρόσφατα, ο Gerd Roos στην Ιταλία, ο Giovanni Lista και ο Paolo Baldacci στη Γαλλία, ο Wieland Schmied στη Γερμανία, χωρίς να παραλείπουμε τον πρωτοπόρο James Thrall Soby στην Αμερική, είναι μεταξύ των πιο σημαντικών. Αυτή η διπλή ιδιότητα του έργου του De Chirico που είναι την ίδια στιγμή προσιτό μα και περίπλοκο, απλό μα και εγκεφαλικό, σύγχρονο μα και παραδοσιακό, αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά του. Στο ελληνικό κοινό ο De Chirico δεν είναι άγνωστος. Το γεγονός της γέννησης του ζωγράφου στο Βόλο, όπου ο μηχανικός πατέρας του εργάσθηκε για την κατασκευή του σιδηρoδρόμου της Θεσσαλίας, η φοίτησή του στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας στις αρχές του αιώνα και οι συχνές αναφορές του στην Ελλάδα, έχουν πλάσει ένα μικρό μύθο γύρω από το πρόσωπό του. Τα τελευταία χρόνια, με τη δημοσίευση της διδακτορικής διατριβής της Νίκης Λοϊζίδη που έχει ως αντικείμενο τη σχέση του καλλιτέχνη με τους σουρεαλιστές, με τη μετάφραση των Αναμνήσεων του καλλιτέχνη, με το εισαγωγικό βιβλίο του Νίκου Βασιλάκου καθώς και με την πρωτότυπη έρευνα του σιδηροδρομικού Κώστα Ανδρουλιδάκη για τα χρόνια του καλλιτέχνη στην Ελλάδα, η εικόνα του De Chirico φωτίζεται πλέον και βιβλιογραφικά. Η εικόνα αυτή συμπληρώνεται με εκθέσεις έργων του, με τη δημιουργία του «Κέντρου Τέχνης De Chirico» στο Βόλο αλλά και με τη διοργάνωση συναντήσεων που συναρτούν την τέχνη του με ζητήματα των τοπικών κοινωνιών. Ο De Chirico γίνεται πλέον με ουσιαστικότερο τρόπο γνωστός στη χώρα που γεννήθηκε και πέρασε τα πρώτα δεκαοκτώ χρόνια της ζωής του. Η καλλιτεχνική πορεία του De Chirico ξεκινά πράγματι στην Αθήνα, συνεχίζεται στο Μόναχο, το Παρίσι, τη Φεράρα και καταλήγει στη Ρώμη, πόλη την οποία ο ζωγράφος επιλέγει πλέον ως μόνιμη κατοικία του αλλά και ως κεντρικό σημείο αναφοράς μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι ωστόσο τα έργα που φιλοτεχνεί τα πρώιμα χρόνια της περιπλάνησής του, δηλαδή τα οκτώ περίπου χρόνια της μεταφυσικής ζωγραφικής, τα οποία επισκιάζουν τη μετέπειτα εξηντάχρονη καλλιτεχνική του πορεία. Αυτήν την πρώιμη ζωγραφική ύμνησε ο Andre Breton και οι σουρεαλιστές, σ’ αυτήν αναφέρεται το σύνολο της βιβλιογραφίας, τουλάχιστον ως τα τέλη της δεκαετίας του 1970, αυτήν γνωρίζει το ευρύ κοινό, αυτήν φιλοξενούν τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου. Και τούτο, παραδόξως, σε πείσμα των προθέσεων του ίδιου του ζωγράφου ο οποίος θα επιθυμούσε ακριβώς το αντίθετο. Ο De Chirico ανήκει σε εκείνους τους καλλιτέχνες που από ένα σημείο και πέρα αποκόπτουν τους δεσμούς τους με την πρότερη δραστηριότητά τους και διατυμπανίζουν, με πολεμικό μάλιστα τρόπο, αυτή τους τη μεταστροφή. Για τον De Chirico, η αλλαγή πλεύσης τοποθετείται γύρω στα 1918 και έχει ως ουσιαστικό περιεχόμενο την μετά βδελυγμίας απόρριψη της μοντέρνας τέχνης, αυτής «της μεγάλης συμφοράς που ωρίμαζε στο Παρίσι» όπως ο ίδιος γράφει το 1945. Η στάση αυτή αποτελεί και ένα από τα αίτια εκδήλωσης εκ μέρους του καλλιτέχνη μιας, το λιγότερο, παράδοξης συμπεριφοράς. Το 1948, για παράδειγμα, ο De Chirico μήνυσε τους διοργανωτές της Βiennale της Βενετίας με την κατηγορία της έκθεσης πλαστού πρώιμου πίνακά του, μια κατηγορία που στο δικαστήριο αποδείχθηκε αβάσιμη. Είναι, αντιθέτως, αξιοσημείωτο το γεγονός πως ο ίδιος ο ζωγράφος «πλαστογράφησε» συχνότατα πρώιμα έργα του με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον πίνακα Ανησυχητικές Μούσες (1918) του οποίου φιλοτέχνησε δεκαοκτώ τουλάχιστον αντίγραφα μεταξύ των ετών 1945-1962. Μέρος αυτών των αντιγράφων ο De Chirico πούλησε —όπως αναφέρει ο William Rubin στον κατάλογο της τελευταίας μεγάλης περιοδεύουσας αναδρομικής έκθεσης του καλλιτέχνη (1982-1983)— αφού τα επαναχρονολόγησε με πρώιμες ημερομηνίες. Η εκδήλωση μιας τέτοιας συμπεριφοράς δεν πρέπει βεβαίως να θεωρηθεί άσχετη και με το γεγονός πως τα πρώιμα έργα του είχαν υψηλότερη οικονομική αξία. Αν, ωστόσο, αυτή η δραστηριότητα χάρισε στον De Chirico σκανδαλοθηρική δημοσιότητα, τουλάχιστον στην Ιταλία και τη Γαλλία, θα ήταν όχι μόνο άδικο αλλά και λανθασμένο να αποδώσουμε σε αυτούς τους παράγοντες την απήχηση της ζωγραφικής του. Γιατί είναι το ίδιο το καλλιτεχνικό έργο του De Chirico που κατόρθωσε να τραβήξει την προσοχή των καλλιτεχνών, των θεωρητικών, των συλλεκτών και του κοινού, ακριβώς επειδή φαίνεται ότι πολλοί αναγνώρισαν σε αυτό κάτι που τους αφορά. Κι αν η μεταφυσική ζωγραφική είχε μονοπωλήσει το ενδιαφέρον όσο ο ζωγράφος βρισκόταν εν ζωή, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, το όψιμο έργο του De Chirico γίνεται αντικείμενο μιας ανανεωμένης προσοχής. Έστω κι αν εδώ θα ασχοληθούμε κυρίως με τη μεταφυσική ζωγραφική του καλλιτέχνη, η νέα επικαιρότητα που απέκτησε το έργο του De Chirico δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη. Με όποιον ωστόσο τρόπο κι αν ερμηνεύσουμε αυτό το φαινόμενο είναι γεγονός πως η τέχνη του De Chirico, στο σύνολό της, επιδεικνύει μια απίστευτη ζωτικότητα. Δε θα ήταν λοιπόν άστοχο να αναγνώσουμε εντέλει κάτω από αυτό το πρίσμα —και πέρα από τις δικές του προθέσεις— τη ρήση «Pictor classicus sum» του De Chirico, που στα 1919 σηματοδότησε και συνόψισε τη μεταστροφή του. Πράγματι, αν το διαχρονικό ενδιαφέρον αποτελεί κατεξοχήν ορίζουσα του κλασικού έργου, πρέπει να πιστέψουμε τον καλλιτέχνη: ο De Chirico είναι, όντως, ένας κλασικός ζωγράφος.

Η ιδιαίτερη γοητεία της ζωγραφικής του Ντε Κίρικο έγκειται εν μέρει στο αινιγματικό της περιεχόμενο, εν μέρει στην επαναστατική της, εκάστοτε, τεχνοτροπία και εν μέρει στη συγγένεια της με το έργο άλλων καλλιτεχνών, κυρίως, αλλ' όχι αποκλειστικά, των σουρεαλιστών. Για τους Ελληνες βέβαια ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η βαθιά αγάπη του Νιε Κίρικο προς τον ελληνικό πολιτισμό και το ελληνικό τοπίο και η επίδραση των στοιχείων αυτών στη ζωγραφική του. «Αίνιγμα», «αινιγματικό» είναι λέξεις που οι κριτικοί, αλλά και ο ίδιος ο ζωγράφος, χρησιμοποίησαν συχνά για να περιγράψουν το έργο του Ντε Κίρικο. Πράγματι αντανακλούν σχεδόν απόλυτα τόσο τους στόχους του καλλιτέχνη όσο και τις αντιδράσεις του θεατή. Τον Ντε Κίρικο απασχολούσε η άπιαστη ουσία πίσω από την όψη των πραγμάτων, η ατμόσφαιρα μάλλον παρά η ακριβής περιγραφή του χώρου, τα όνειρα μάλλον παρά η πραγματικότητα - και γενικά τo «μεταφυσικό», όρος τον οποίο ο Νιε Κίρικο εισήγαγε στο λεξιλόγιο της ιστορίας της τέχνης και χρησιμοποιείται συχνά για τα έργα του πρώτου μέρους της σταδιοδρομίας του. Τα γραπτά έργα του Ντε Κίρικο - πεζά και ποιητικά - είναι γεμάτα ονειρικές καταστάσεις και συγκεκριμένες αναφορές σε όνειρα. Ανάλογες ονειρικές αναφορές κυριαρχούν στην εικονογραφία του και, σε μεγάλο βαθμό, δυσκολεύουν τον θεατή να ερμηνεύσει αμέσως μια σύνθεση, ιδίως επειδή συχνά παρουσιάζονται με μια φαινομενική φυσικότητα και προσκόλληση στους νόμους της παραστατικής παράδοσης. Ωστόσο, παρ' όλο που τα επί μέρους εικονογραφικά στοιχεία ενός πίνακα μπορεί να είναι κατανοητά αυτά καθαυτά, παρουσιάζονται σε παράδοξους και ενίοτε ανησυχητικούς συνδυασμούς, των οποίων η παραδοξότητα ενισχύεται από τις βαθιές σκιές και την καινοτόμο χρήση φωτός και προοπτικής. Λόγω της έμφασης στο αίνιγμα και στην ατμόσφαιρα οι συνθέσεις αυτές δεν επιδέχονται αναλύσεις βασισμένες στους κανόνες της λογικής και θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί απέναντι στους τεχνοκρίτες εκείνους που ισχυρίζονται ότι μπορούν να δώσουν απόλυτες ερμηνείες. Παρ' όλα αυτά ένα ταξίδι στην αναζήτηση των νοημάτων (και των επιδράσεων) συχνά αποτελεί από μόνο του μια ανταμοιβή, σαν το ταξίδι στην Ιθάκη. Και σε ένα τέτοιο ταξίδι, το βιβλίο του κ. Δασκαλοθανάση είναι ένας εξαιρετικά χρήσιμος οδηγός. Ο συγγραφέας εξετάζει τις μεγάλες ιστορικές εξελίξεις, όπως τη βιομηχανική επανάσταση, σαν επιδράσεις που διαμόρφωσαν (έστω και ασύνειδα) τη θεματολογία του Ντε Κίρικο. Αναπόφευκτα οι ίδιοι παράγοντες στην καθολική εφαρμογή τους επηρέασαν και άλλους καλλιτέχνες της ίδιας γενιάς (ή άλλων γενεών, που υπέστησαν όμως ανάλογες επιδράσεις) και προκάλεσαν, ως ένα σημείο μέσα από γνήσιες αμοιβαίες αλληλεπιδράσεις, τη δημιουργία κοινών θεματικών και τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών. Τα επιχειρήματα του κ. Δασκα-λοθανάση υπέρ των επιδράσεων αυτών είναι κατά αξιέπαινο τρόπο ακριβή και, από χρονολογική άποψη, πειστικά. Ετσι η αβεβαιότητα του ανθρώπου μπροστά στη μηχανοποίηση της ζωής και τη γένεση της απρόσωπης πόλης αντανακλάται σπς σκιώδεις και μικροσκοπικές ανθρώπινες μορφές του Ντε Κίρικο. Ο Ντε Κίρικο ασφαλώς θα είχε βιώσει στα παιδικά του χρόνια τις επιπτώσεις της βιομηχανικής επανάστασης, γιατί ακριβώς τον καιρό που εγκαταστάθηκε η οικογένεια του στον Βόλο έμπαιναν οι βάσεις της βιομηχανικής ιστορίας της πόλης. Ο πατέρας του, ως αρχιμηχανικός των σιδηροδρόμων, συνδεόταν άμεσα με τις εξελίξεις αυτές. Ο ρομαντισμός του ίδιου του Ντε Κίρικο, ο συναισθηματικός και ποιητικός δεσμός του με το τοπίο και κάποια στοιχεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού -για παράδειγμα, τη μυθολογία και τη γλυπτική - αποτελούν αντίβαρο, ίσως ακόμη και ένα πεδίο δημιουργικής σύγκρουσης, όπου αναδύεται η αντίθεση του παλιού με το καινούργιο, των παραδοσιακών με τις προοδευτικές αξίες - έντονα χαρακτηριστικά της ιστορίας της τέχνης του τέλους του 19ου αι. και των αρχών του 20ού αι. Σαν απλό εικονογραφικό παράδειγμα μπορεί κανείς να αναφέρει τη συνύπαρξη αρχαίων αγαλμάτων και ατμομηχανών στους πίνακες του. Όπως τέτοιες, ευρείας απήχησης, εξελίξεις είχαν θεμελιώδη, έστω και υποσυνείδητη, επίδραση στις εικονογραφικές επιλογές του Νιε Κίρικο, με τον ίδιο τρόπο συγκεκριμένα γεγονότα υπολανθάνουν στις μεταβολές της καλλιτεχνικής πορείας του ζωγράφου. Η ανάλυση από τον κ. Δασκαλοθανάση των δύο φάσεων της μεταφυσικής περιόδου του Ντε Κίρικο, που ανταποκρίνονται στα χρόνια του στο Παρίσι και στη Φεράρα αποκαλύπτει με γοητευτικό τρόπο τα συστατικά στοιχεία της μεταφυσικής τεχνοτροπίας και παράλληλα παρέχει παραδείγματα από συγκεκριμένες αναγωγές σε ιστορικά γεγονότα. Τις πλατείες με την ήρεμη ουμανιστική ατμόσφαιρα της πρώτης περιόδου διαδέχονται αγωνιώδη «μεταφυσικά εσωτερικά» της δεύτερης, όπου οι βίαιες αντιπαραθέσεις και οι «κατακερματισμένες» συνθέσεις συμπίπτουν χρονικά με την εποχή που ο ζωγράφος είχε καταταγεί στον στρατό και αντιμετώπιζε την άμεση εμπλοκή του στις πολεμικές συνέπειες της πολιτικής αναταραχής. Μια άλλη, ίσως η ριζικότερη, αλλαγή πορείας στη σταδιοδρομία του Ντε Κίρικο, δηλαδή η εγκατάλειψη της μεταφυσικής ζωγραφικής και η επιστροφή του σε μια «κλασική» τεχνοτροπία στην οποία κυριαρχεί το αφηγηματικό και παραστατικό στοιχείο, προβάλλεται με σκηνικό τις συντηρητικές και εθνικιστικές τάσεις της ιταλικής κοινωνίας της εποχής. Οι τάσεις αυτές αναζητούσαν επιχειρήματα και στήριξη, μεταξύ άλλων, στην αρχαία ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι ίδιες κοινωνικές επιδράσεις λειτούργησαν και σε καλλιτέχνες με εντελώς διαφορετικές (και πιο προοδευτικές) καταβολές από αυτές του Ντε Κίρικο, για παράδειγμα τους φουτουριστές. Ένα ιδιαίτερο πλεονέκτημα αυτού του βιβλίου είναι η ανάλυση και η σύγκριση συγκεκριμένων έργων του Νιε Κίρικο με έργα άλλων καλλιτεχνών, συνήθως, αλλ' όχι απαραίτητα, της ίδιας γενιάς. Με τον τρόπο αυτόν όχι μόνο αναδύονται με μεγάλη σαφήνεια τα συστατικά στοιχεία κάθε έργου, αλλά οι συγκρίσεις εμπεριέχουν και πολλές άλλες πληροφορίες, συχνά εντελώς απροσδόκητες. Με τον Πιρανέζι, για παράδειγμα, ο Ντε Κίρικο φαίνεται να μοιράζεται, εκτός από το ενδιαφέρον για την παραστατική τέχνη και την παράδοση, την προτίμηση στην πόλη ως θέμα, συγκεκριμένα συστήματα προοπτικής και τη σχέση της ανθρώπινης μορφής με το περιβάλλον. Με τον Κουρμπέ μοιράζεται μια ανορθόδοξη προσέγγιση των αναλογιών και της προοπτικής. Με τον Πικάσο και τους κυβιστές τη χρήση γεωμετρικών μορφών για να εκφράσει τα «μεταφυσικά» στοιχεία του θέματος. Στη σύγκριση με τον Νταλί, αν και αποκαλύπτονται κοινά ενδιαφέροντα και κάποια κοινά εικονογραφικά στοιχεία, ο Ντε Κίρικο αναδεικνύεται βαθύτερος και πιο πολυσύνθετος καλλιτέχνης. Στις σχετικά λίγες σελίδες αυτού του βιβλίου βρίσκεται ένας πλούτος ιδεών πληροφοριών και εποικοδομητικού σχολιασμού. Για όσους δεν γνωρίζουν ήδη τον Ντε Κίρικο το βιβλίο αυτό αποτελεί μια ελκυστική εισαγωγή, για όσους τον γνωρίζουν ανοίγει καινούργια παράθυρα προς τον γοητευτικό κόσμο του καλλιτέχνη. R.L.N. BARBER Το Βήμα 6 ΜΑΙΟΥ 2001