Ο εικοστός αιώνας δεν άρχισε το 1900, αλλά το 1914. Ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος ήταν η παροξυσμική είσοδος της ανθρωπότητας σ' αυτό που είχαν προφητέψει δεκαετίες πριν τραυλοί πρωτοπόροι και που μπορούμε να ονομάσουμε «σύγχρονη εποχή», αν και.πιο κοντά στην ουσία του βρίσκεται ο ζοφερά πικρός τίτλος της ταινίας του Τσάπλιν: «Μοντέρνοι καιροί». Το πιστόλι του Γκαβρίλο Πρίντσιπ έστειλε από τ' όνειρο στον θάνατο ένα κόσμο που πορευόταν προς το μέλλον διασχίζοντας τη γαλαρία των προγόνων του, ελαφροπατώντας στο ξομπλιαστό χαλί της παράδοσης ένα κόσμο που πίστευε ότι η Ιστορία, η πρόοδος, ο πολιτισμός είναι με το μέρος του κοινού νου, και που απολάμβανε με μικρές, συνετές ρουφηξιές το νέκταρ της αισιοδοξίας και της αυτοπεποίθησης. Σήμερα μας φαίνεται γραφικός σαν παλιά καρτ-ποστάλ σε χρώμα σέπια. Τον βλέπουμε πανοραμικά, όπως άρεσε και στον ίδιο ν' απεικονίζει τα τοπία του. Τον νοσταλγούμε επειδή ήταν ανύποπτος. Η τρομερή ρήση του Ρεμπώ «il faut etre absolument moderne» ήταν τόσο απατηλά απλή κι εύλογη που δεν τάραξε τη μακαριότητα του. Ούτε στιγμή δεν πέρασε από τον νου του ότι το μοντέρνο δεν σηκώνει μέτρο και συμβιβασμούς. Πριν ακόμη τελειώσει εκείνος ο πόλεμος, η πραγματικότητα είχε γίνει τόσο μοντέρνα ώστε οι άνθρωποι δεν μπορούσαν πια να την καταλάβουν. Για εμάς σήμερα, το καταπληκτικότερο γύρω από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο είναι η χαρμόσυνη ανυποψία με την οποία βάδισαν σ' αυτόν τα έθνη. Δεν αμφέβαλλαν ότι ο πόλεμος αυτός θα ήταν σαν τους προηγούμενους. Με θεαματικές επελάσεις του ιππικού, ηρωικές εφόδους του πεζικού, ποτάμια πολύχρωμων στολών να κυλούν συναρπαστικά πάνω σε απέραντες πεδιάδες, τον άμαχο πληθυσμό να ραίνει με άνθη τις εφεδρείες που ξεκινούσαν για το μέτωπο και τα στρατεύματα να επιστρέφουν πανηγυρικά έπειτα από λίγους μήνες. Η εικόνα εκείνου του κόσμου για τον πόλεμο ήταν εξίσου επική και πανοραμική όσο η αντίληψη του για την πρόοδο, για την ίδια τη ζωή. Σώζονται πολλές φωτογραφίες που αποτύπωσαν αυτή την ατμόσφαιρα. Τραβήχτηκαν αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου, τις πρώτες μέρες του Αυγούστου. Γελαστοί στρατιώτες, καμαρωτοί μέσα σε στολές που η παλαιική λαμπρότητα τους ακτινοβολεί όλη την άγνοια γι' αυτό που τους περίμενε, διασχίζουν καλοκαιριάτικα τους δρόμους του Παρισιού, του Βερολίνου, της Βιέννης, της Αγίας Πετρούπολης ανάμεσα από πλήθη χαρούμενων πολιτών που μαντεύεις πως διέκοψαν τον κυριακάτικο περίπατο τους για να τους ξεπροβοδίσουν. Ο κόσμος, κουρασμένος από την ειρήνη και την καλοκαιρινή χαύνωσή του, έτρεχε να πάρει μέρος σε μια γιορτή που υποσχόταν περισσότερη ένταση από τη φιλαρμονική του Δήμου ή μια βαρκάδα στη λίμνη. Ας προσέξουμε τη φωτογραφία που έχουμε εδώ. Μια ίλη Γάλλων δραγόνων οδεύει προς το μέτωπο μέσα από μια λεωφόρο του Παρισιού. Οι δραγόνοι δείχνουν χαλαροί. Χαμογελούν κάπως συγκαταβατικά, αλλά ευχαριστημένα πάνω στ' άλογα τους. Οι περικεφαλαίες, οι γυαλιστεροί θώρακες τους είναι η ένδοξη παράδοση, που σ' εμάς, εκ των υστέρων, φαίνεται ήδη νεκρή σ' αυτή τη σκηνή, τόσο αναχρονιστικά εξοπλισμένη που είναι για τέτοιον πόλεμο, αλλά για όλα τα πρόσωπα της φωτογραφίας θα πρέπει ν' αποτελούσε εγγύηση καινούργιου εθνικού θριάμβου. Οι δυο νέες γυναίκες που χαιρετούν από το πεζοδρόμιο τους ιππείς είναι η προσωποποίηση της κομψότητας και της φινέτσας της BelleEpoque. To σώμα τους είναι κρυμμένο μέσα σε ρούχα που έχουν τη σημασιολογική απλότητα ενός μονογράμματος· βρισκόμαστε σε μια εποχή τόσο ειδυλλιακή, ώστε δεν φαντάζεται καν ότι υπάρχει κάτι σαν το υποσυνείδητο. Όταν περάσουν οι δραγόνοι, οι δυο νέες γυναίκες θα πάνε ν' απολαύσουν το μελιχρό φως του απογευματινού ήλιου στις όχθες του Σηκουάνα, διαβάζοντας ίσως κάποιες ονειρικές σελίδες από τον Μεγάλο Μωλν του Αλαίν-Φουρνιέ. Μπορεί εκείνη ακριβώς τη μέρα να ξεκίνησε για το μέτωπο και ο ίδιος ο Αλαίν-Φουρνιέ. Σκοτώθηκε ενάμιση μήνα αργότερα κοντά στο Σαιν-Ρεμύ. Ηρωικά — δεν χωρούσε αμφιβολία γι' αυτό. Ώσπου ήρθαν, πρόσφατα, στο φως της δημοσιότητας κάτι ντοκουμέντα που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι μάλλον αιχμαλωτίστηκε και τουφεκίστηκε από τους Γερμανούς, επειδή πυροβολούσε με τη διμοιρία του εναντίον μιας ομάδας τραυματιοφορέων. Πιο πίσω στη φωτογραφία βλέπουμε να συνοδεύουν τους στρατιώτες, σκαρφαλωμένοι σε ποδήλατα, καθωσπρέπει κύριοι με ρεπούμπλικα και λαιμοδέτη. Ο γελαστός ποδηλάτης με το παχύ μουστάκι, αριστερά, μπορεί να γύρισε έπειτα στο σπίτι του, να φίλησε τη γυναίκα και τα παιδιά του, να τους περιέγραψε με ζέση και διδακτική διάθεση τη μεγαλοπρεπή έξοδο του στρατεύματος και την ατμόσφαιρα. Ο αμαξάς και ο ταξιτζής θα μετέφεραν έπειτα κάποιες παρέες χαροκόπων με ψαθάκια και τόκες σ' ένα από εκείνα τα θελκτικά πάρκα που προορίζονταν πιο πολύ για πικνίκ παρά για περίπατο. Οι νεαρές κυρίες και οι ευυπόληπτοι ποδηλάτες θα γύρισαν στα σπίτια τους με τα ψηλοτάβανα δωμάτια και τα γύψινα φεστόνια στο ταβάνι. Δεν μπορούμε να μαντέψουμε παραπέρα το μέλλον τους, γιατί δεν υπάρχει. Ο κόσμος τους έσβησε ήσυχα εκείνο το καλοκαίρι, αργά αργά, όπως δύει ο καλοκαιρινός ήλιος στον βορρά. Μόνον οι δραγόνοι έμελλε να ζήσουν μια τελευταία αναλαμπή. Λίγες μέρες ή λίγες βδομάδες αργότερα, θα έκαναν την ύστατη ηρωική επέλαση της ιστορίας τους. Όσοι επέζησαν από αυτήν άλλαξαν τη μεγαλοπρεπή, χαριτωμένη περικεφαλαία μ' ένα βαρύ, απρόσωπο ατσάλινο κράνος, τον χρυσό θώρακα τους με μια χοντροφτιαγμένη, ανώνυμη χλαίνη, και πήγαν, με μια αντιασφυξιογόνα μάσκα στο πρόσωπο, να ζυμωθούν με τη λάσπη των χαρακωμάτων, να λουφάξουν σε νοτισμένα αμπρί παρέα με τους αρουραίους και τα σκουλήκια. Αυτοί ήταν οι πρώτοι που γεύτηκαν τους μοντέρνους καιρούς.

Τέσσερα μόλις χρόνια απομένουν μέχρι το τέλος του 20ού αιώνα. Έφτασε, συνεπώς, η ώρα των απολογισμών. Ο αιώνας αυτός σφραγίστηκε από την εμφάνιση και την κυριαρχία της εικόνας: φωτογραφία, κινηματογράφος, τηλεόραση και τέλος οι ψηφιακές οθόνες των υπολογιστών, όπου ζωντανεύουν οι ηλεκτρονικές σελίδεςτου παγκόσμιου δικτύου internet. Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να καταλάβει κανείς γιατί η σπονδυλική στήλη του βιβλίου του Δημοσθένη Κούρτοβικ είναι οι εικόνες. Ο συγγραφέας στοχάζεται πάνω σε ορισμένες από τις γνωστότερες φωτογραφίες της εποχής μας, χωρίζοντας το βιβλίο του σε επτά βασικά θέματα: ιστορία προπαγάνδα, άνθρωποι, πόλεμος, έρωτας, θάνατος, κόσμος. Ο 20ός αιώνας έχει ήδη βαπτιστεί από τους ιστορικούς «εποχή των άκρων». Φυλλομετρώντας το βιβλίο, βλέπει κανείς τον χαρακτηρισμό να δικαιώνεται: από την κατάληψη του Βερολίνου, το 1945, ως το Σεράγεβο το 1993, από τον Μάο Τσε Τουνγκ και τον Τσε Γκεβάρα ως τον Μάικλ Τζάκσον, από την κομψότητα της belle epoque ως τα peep shows της σεξουαλικής απελευθέρωσης στη δεκαετία του 70. Τα φωτογραφικά στιγμιότυπα συνοδεύονται από σύντομα, καλογραμμένα κείμενα, που συνδυάζουν τη στοχαστικότητα με την αφήγηση. Ο Κούρτοβικ γράφει στην εισαγωγή: «Από χρόνια ήθελα να γράψω ένα μυθιστόρημα βασισμένο σε φωτογραφίες, φωτογραφίες ανόμοιες και φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους, που θα κατάφερνα ωστόσο να τις συνδέσω σε μια ενιαία ιστορία ή τουλάχιστον σ' ένα κοινό θέμα». Αν μια φωτογραφία «αξίζει» όπως λένε «όσο χίλιες λέξεις», ο συγγραφέας κατάφερε να ταιριάξει με επιτυχία μια φωτογραφία και χίλιες λέξεις σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου του. Status Nοέμβριος 1996 Μία από τις πολλές ιδιαιτερότητες του αιώνα μας είναι ότι, κατά γενική παραδοχή η επίσημη έναρξη του τοποθετείται στο έτος 1914, όταν δηλαδή αρχίζει ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος, ενώ το πρόωρο τέλος του (αν δεν μας επιφυλάσσουν αναπάντεχες εξελίξεις τα ελάχιστα χρόνια που απομένουν έως το έτος 2000) έχει ήδη επέλθει από το 1991, με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η βεβιασμένη εκπνοή του 20ού αιώνα έχει προκαλέσει διεθνώς την τάση απολογισμών, μα και προβλέψεων, μια και η επερχόμενη ημερολογιακή αλλαγή αιώνα σηματοδοτεί και την έναρξη μιας νέας χιλιετίας. Ένα λαμπρό σχετικό δείγμα, από την πλευρά του ιστορικού, συνιστά η ογκώδης εργασία του Eric Hobsbawm «Η εποχή των άκρων. Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914-1991», που κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες στη γλώσσα μας, σε μετάφραση Βασίλη Καπετανγιάννη (εκδόσεις Θεμέλιο). Από μια τέτοια απολογιστική τάση προέρχεται και το καινούριο βιβλίο του Δημοσθένη Κούρτοβικ «Τετέλεσται». Αποτελεί ένα πρώτο ελληνικό δείγμα ελεύθερου στοχασμού γύρω από ορισμένα μείζονα θέματα, όπως τα αντιμετώπισε ο αιώνας μας, αναθεωρώντας την απέναντι τους συλλογική συμπεριφορά μας ή μεταβάλλοντας άρδην την κατεστημένη γι' αυτά νοοτροπία μας, Το βιβλίο διαρθρώνεται, με αρχιτεκτονική συμμετρία, σε επτά κεφάλαια (Η Ιστορία - Η προπαγάνδα - Οι άνθρωποι - Ο πόλεμος - Ο έρωτας - Ο θάνατος - Ο κόσμος), καθένα από τα οποία περιέχει τρία άτιτλα κείμενα δοκιμιακού χαρακτήρα, που σχολιάζουν από διαφορετική οπτική πλευρές του ίδιου κεφαλαίου. Η ιδιορρυθμία του «Τετέλεσται» έγκειται στο γεγονός ότι η αφετηρία, κάθε κειμένου βρίσκεται σε πασίγνωστες ή λιγότερο γνωστές φωτογραφίες που έχουν απαθανατίσει γεγονότα δημοσίου ενδιαφέροντος, φωτογραφίες που προτάσσονται κάθε επιμέρους κειμένου. Μόνον σε δύο περιπτώσεις χρησιμοποιούνται φωτογραφίες ιδιωτικού χαρακτήρα. Η εικονογράφηση των βιβλίων και η συνακόλουθη σχέση της εικόνας προς το κείμενο είναι μια σχέση υπηρετική. Την κυρίαρχη θέση κατέχει συνήθως το κείμενο, το οποίο διανθίζεται ή προσλαμβάνει άλλες διαστάσεις με την οπτική στήριξη της φωτογραφίας, της καλλιτεχνικής εικονογράφησης ή της σχεδιαστικής αναπαράστασης, Ο Λόγος ισχυροποιείται από την Εικόνα. Στο «Τετέλεσται» αντιστρέφεται αυτό το σχήμα. Ο Λόγος αποκτά υπόσταση και γονιμοποιείται μόνο μέσα από τη συγκεκριμένη κάθε φορά εικόνα. Χωρίς τη δεδομένη φωτογραφία δεν θα είχαν γραφτεί τα συγκεκριμένα κείμενα. Η ευστοχία του Κούρτοβικ δεν βρίσκεται στην επιλογή των φωτογραφιών, μερικές από τις οποίες θα μπορούσαν κάλλιστα να είχαν αντικατασταθεί από άλλες- βρίσκεται στον συνεχή διάλογο του με τις λεπτομέρειες κάθε φωτογραφίας, στη διαρκή παραπομπή του αναγνώστη σε επιμέρους στοιχεία και στην επαγωγική διατύπωση σκέψεων και αφορισμών για όσα έχει αποτυπώσει ο φωτογραφικός φακός και για όσα, με τρόπο έμμεσο αλλά εύγλωττο, μπορεί να συναγάγει το ασκημένο μάτι του σχολιαστή. Άλλοτε ανάλαφρο και πληροφοριακό, άλλοτε στοχαστικό και εμβριθές, το «Τετέλεσται» αποτελεί έναν έξυπνο αποχαιρετισμό στον αιώνα που φεύγει, καταγράφοντας βασικά γνωρίσματα της ιδιωτικής και της δημόσιας συμπεριφοράς των συγχρόνων μας, όπως αυτά διαμορφώθηκαν και σχηματίστηκαν μέσα από τις κοινωνικές, πολιτικές και ευρύτερα ηθικές συνθήκες της εποχής μας και των αμέσως προηγουμένων δεκαετιών. Ο Κούρτοβικ δεν μελλοντολογεί ούτε κινδυνολογεί. Το θέμα του δεν είναι η ηθική καταξίωση ή απαξία των όσων έγιναν και σημάδεψαν τον αιώνα μας, αφήνοντας το στίγμα τους και στις επόμενες γενεές. Δεν ξέρουμε - και, τελικώς, ίσως να μην ενδιαφέρει -αν «ό,τι πέρασε, πέρασε σωστά», όπως έλεγε ο ποιητής. Ασφαλώς, όμως, η ανθρωπότητα προχωράει πλησίστια προς τη νέα χιλιετία, περισσότερο σκεπτική από άλλοτε, περισσότερο υποψιασμένη-λιγότερο ανίδεη και αθώα. Δημήτρης Δασκαλόπουλος Τα Νέα 16 Ιουλίου 1996 Ο γνωστός κριτικός και συγγραφέας Δημοσθένης Κούρτοβικ διαλέγει 24 φωτογραφίες από τον αιώνα μας, λίγο-πολύ γνωστές, και τις σχολιάζει αφηγηματικά-δοκιμιακά. Σχολιάζο-ντας τις εικόνες των φωτογράφων, σχολιάζει, εκ των υστέρων, την ιστορία του αιώνα, τους ανθρώπους, τα ήθη, τα δράματα που παίχτηκαν ενδιαμέσως, τις λεπτομέρειες του δεύτερου πλάνου, ακόμη κι αυτό που δεν φαίνεται αλλά σαφώς εννοείται. Ο Atget, ο Eisenstaedt, ο Doisneau, ο Cartier-Bresson, τα διεθνή πρακτορεία, προμηθεύουν το υλικό. Ο Κούρτοβικ σχολιάζει, καίρια και ευθύβολα, αφήνοντας το πεδίο της συζήτησης ανοιχτό. Αθηνόραμα 25 Οκτωβρίου 1996