Μέχρις ενός σημείου, η ατέλεια και ο θάνατος ανταγωνίζονται μεταξύ τους και αλληλοαναιρούνται. Αν ήμαστε τέλειοι, η ιδέα και μόνο ότι κάποτε θα πεθάνουμε, θα ήταν αφόρητη. Αν ήμαστε αθάνατοι, το άχθος των ατελειών μας, σε μια προοπτική αιωνιότητας, θα ήταν δυσβάστακτο. Ωστόσο, υπάρχουν μέρες όπου αυτή η ισορροπία της απελπισίας θραύεται, και σκεφτόμαστε ότι, αν διαθέταμε ένα ανεξάντλητο απόθεμα χρόνου, θα μπορούσαμε να καλύψουμε τις ελλείψεις μας και να απαλλαγούμε από τα ελαττώματα μας. Τότε μόνο βλέπουμε στο θάνατο τη βίαιη διακοπή που θα μας αποτρέψει απ' το να φτάσουμε να είμαστε εμείς οι ίδιοι, και η αγωνία μας κατακλύζει. Κάτι τέτοιες απαρηγόρητες μέρες, συνηθίζω ν' αναζητώ την αυταπάτη μιας απάντησης στα μουσεία, όπως την αναζητούσα στην εκκλησία όταν ήμουν μικρός, με τον ίδιο σεβάσμιο φόβο και την ίδια αίσθηση ασημαντότητας. Εκείνο το πρωί, το Πράδο ήταν ασυνήθιστα έρημο. Ίσως γι' αυτό αποφάσισα να περάσω από τις αίθουσες των φλαμανδών ζωγράφων. Είχα να τις επισκεφθώ από εκείνη τη μέρα, πάνω από τέσσερα χρόνια πριν, που τις είχα διατρέξει αργά με τη Νόρα, απολαμβάνοντας αυτή τη χλιαρή αίσθηση αχρονικότητας που μόνο η άδεια και σιωπηλή αίθουσα ενός μουσείου ή μιας βιβλιοθήκης μπορούν να μεταδώσουν. Ίσως και να ήξερα ήδη, ενώ βλέπαμε πιασμένοι από το χέρι τις σχολαστικές αλληγορίες του Bruegel ή του Bosch, ότι σε λίγο καιρό θα την έχανα. Όμως, μπροστά σ' αυτές τις αφηρημένες σκηνές, μπροστά σ’ αυτά τα παράθυρα που άνοιγαν σε μια αιωνιότητα φτιαγμένη από στιγμές πλήρεις και αυτάρκεις, είχα την αίσθηση ότι η Νόρα κι εγώ ήμαστε τόσο αχώριστοι όσο και οι εραστές που, στο κεντρικό τμήμα του Κήπου των Απολαύσεων αγκαλιάζονται για πάντα, μέσα σ ένα λουλούδι-φούσκα που τους απομονώνει και τους προστατεύει από τον κόσμο. Η δική μας φούσκα, χωρίς αμφιβολία, έμελλε να σκάσει αμέσως, αθόρυβα, σαν μια σαπουνόφουσκα, αφήνοντας μας γυμνούς και εκτεθειμένους - τουλάχιστον εμένα... Ένιωσα μια έκρηξη αγωνίας και θλίψης. Για μια στιγμή μου φάνηκε τρομερά άδικο το ότι εκείνη δεν ήταν εκεί, ότι αυτή η συρροή εσωτερικών και εξωτερικών συγκυριών δεν είχε προκαλέσει την παρουσία της, ότι αυτός ο πόνος, που τον είχα βαστάξει τόσον καιρό, δε θα 'βρίσκε καμία απόκριση, ούτε καν από μένα. Να κλείσω τα μάτια για μια στιγμή, μόνο μια στιγμή, όσο κρατάει ένας αργός σκαρ-δαμυγμός: αυτή υπήρξε η μοναδική σωματική συνέπεια, η μοναδική αντιληπτή εκδήλωση ενός πόνου για τον οποίο κάποτε αναλογιζόμουν ότι με είχε εξοντώσει. Κι ίσως να είχα εξοντωθεί στ' αλήθεια, μέχρι του σημείου του να μη το συνειδητοποιήσω... Όταν ξανάνοιξα τα μάτια μου, διαπίστωσα με έκπληξη ότι δίπλα μου στεκόταν κάποιος που δεν τον είχα ακούσει να πλησιάζει. Ήταν ένας άντρας ψηλός και μεγαλόσωμος, γύρω στα πενήντα, με διαπεραστικό βλέμμα και τραχιά χαρακτηριστικά. Μου έκανε κατάπληξη το πόσο έμοιαζε με το φίλο μου τον Φ.: τα ίδια αχτένιστα, ξανθοκόκκινα μαλλιά, τα ίδια αραιά γένια, σχεδόν το ίδιο παράστημα... Φορούσε μια φαρδιά, λευκή καμπαρντίνα κι ένα μαύρο κασκόλ γύρω στο λαιμό, και στηριζόταν σ' ένα χοντρό μπαστούνι. «Συμβαίνει και σ' εμένα» είπε με χαμηλή φωνή, σαν να μου εκμυστηρευόταν κάτι. «Υπάρχουν πίνακες που δε σ' αφήνουν να τους κοιτάς για πολλή ώρα.» Κατάλαβα ότι με είχε δεί να κλείνω τα μάτια, ίσως με μια έκφραση πόνου, κι ότι το είχε αποδώσει στην επίδραση αυτών των γοητευτικών και, ταυτόχρονα, ανησυχητικών εικόνων. Καθώς δεν είχε νόημα να του αποκαλύψω τους προσωπικούς μου λόγους για τους οποίους είχα ταραχτεί ακριβώς μπροστά σ' αυτόν τον πίνακα, σκάρωσα ένα χαμόγελο και συγκατένευσα μ' ένα νεύμα, κάτι που τον ενθάρρυνε να συνεχίσει: «Οι μεγάλοι πίνακες, πάντα συνέχονται με κάτι Κακό. Μας καλούν στο άχρονο, ολύμπιο βασίλειο τους, κι ύστερα μας φτύνουν σαν να 'μαστέ πικρές μπουκιές, μας επιστρέφουν στον άθλιο κόσμο μας. Σας το λέει κάποιος που έγινε ζωγράφος παρά τη θέληση του... In nomen omen... Η ομορφιά τους είναι μόνο η απαρχή του "φοβερού" που μπορούμε ακόμα ν' αντέξουμε (συνέχισε, παραθέτοντας Rilke), μα μόνο αν μπούμε μέσα τους θα μπορέσουμε να διακρίνουμε τον αφόρητο πυρήνα τους. Πώς ν' αντισταθείς στη μαγεία τους, στη μοιραία έλξη που σου ασκούν; Γι' αυτό και, συνήθως, οι πιο επικίνδυνοι είναι ακριβώς αυτοί που φαίνονται πιο ευχάριστοι... Το δεξιό φύλλο, που αναπαριστά τα μαρτύρια της κόλασης, είναι μάλλον γκροτέσκο παρά τρομαχτικό- εγώ, μάλιστα, το βρίσκω και διασκεδαστικό... Δε συμφωνείτε;» «Συμφωνώ ως προς το ότι είναι μάλλον γκροτέσκο παρά τρομαχτικό, τουλάχιστον όταν το βλέπεις απ' έξω» απάντησα, χωρίς να προσθέσω ότι η άποψη του περί διασκεδαστικού με ανησύχησε λιγάκι. «Ακριβώς! Το είπατε και μόνος σας: "όταν το βλέπεις απ'έξω". Γι' αυτό δεν είναι τόσο τρομαχτικό: γιατί σου επιτρέπει να το δεις απ' έξω. Όμως το κεντρικό τμήμα, που δίνει και το όνομα του στο τρίπτυχο, με την αναντίρρητα ιδιοφυή αναπαράσταση των απολαύσεων του έρωτα, αυτό, μάλιστα: είναι τρομαχτικό. Κι ο λόγος είναι ότι σε αναγκάζει να μπεις μέσα του, δε σ' αφήνει να μείνεις απ'έξω. Κι εγώ, όπως κι εσείς, αναγκάζομαι να κλείσω τα μάτια ή ν' αποστρέψω το βλέμμα μετά από λίγα δευτερόλεπτα... Και νά σκεφθείτε ότι το χειρότερο δεν είναι ορατό...» «Τι εννοείτε;» «Δεν έχετε δει ποτέ τον πίνακα με τα φύλλα κλειστά;» «Το πρωτότυπο, όχι. Μόνο στα βιβλία.» «Το θυμάστε;» «Ασφαλώς! Η πίσω όψη των φύλλων είναι ένα κιαροσκούρο που παραπέμπει στην Τρίτη Ημέρα της Δημιουργίας. Υπάρχει μια μεγάλη διαφανής σφαίρα που παριστάνει τον κόσμο, και στην άνω αριστερή γωνία είναι ο θεός...» «Ακριβώς. Εκ πρώτης όψεως δίνει την εντύπωση μιας σκηνής ανεκδοτολογικής, μιας απλής εισαγωγής στον κυρίως πίνακα. Όμως ο θεός κρατάει ένα βιβλίο.» «Έχω δει πιο τρομαχτικά πράγματα...» σχολίασα. «Αμφιβάλλω» έσπευσε να μου αποκριθεί. «Η σκηνή όπου ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του, είτε στην εκδοχή του Goya είτε σ' αυτήν του Kubens, είναι μια σκηνή ευφρόσυνη αν τη συγκρίνεις με την εικόνα ενός θεού που δημιουργεί τον κόσμο από ένα βιβλίο, κι έτσι, εγκαθείργοντάς μας στη γλώσσα... Κι ύστερα τα φύλλα ανοίγουν, κι είμαστε εδώ μέσα (πρόσθεσε, δείχνοντας το κεντρικό τμήμα), χοροπηδώντας σαν χρυσόψαρα ανάμεσα στις σελίδες του βιβλίου, αναζητώντας τη λήθη της λήθης στο απελπισμένο ερωτικό παιχνίδι... Τρομερό, τρομερό... Αν και οφείλω να πω ότι έχετε δίκιο: υπάρχει ένας κήπος που είναι ακόμα πιο τρομαχτικός κι απ' αυτόν...» Εκείνη τη στιγμή, μπήκε στην αίθουσα μια γυναίκα. Τα μάτια μου συναντήθηκαν τυχαία με τα δικά της, και, χωρίς να καταλάβω καλά καλά τι έκανα, στηρίχτηκα στον ανύποπτο συνομιλητή μου σαν| να κινδύνευα να πέσω. Χωρίς αμφιβολία, προδιατεθειμένος από τις αναμνήσεις που μου είχε ξυπνήσει ο πίνακας, είχα την αστραπιαία, αλλά ζωηρότατη, αίσθηση ότι η γυναίκα αυτή ήταν η Νόρα. Στην πραγματικότητα, ήταν ξανθιά κι είχε ανοιχτόχρωμα μάτια, αντίθετα από τη Νόρα· είχε όμως το ίδιο ύψος και την ίδια χάρη, και η έκφραση του προσώπου της ήταν το ίδιο κράμα ψυχρότητας και γλύκας. «Ένας άγγελος μέσα σ' ένα χρηματοκιβώτιο»: έτσι είχα ορίσει τη Νόρα στο φίλο μου Λορέντσο που την είχε γνωρίσει και την είχε αγαπήσει τον ίδιο καιρό με μένα. Κι εγώ, ο αφελής, είχα πιστέψει ότι ήμουν ικανός ν' ανακαλύψω το συνδυασμό του χρηματοκιβωτίου. Ο συνομιλητής μου πρόσεξε την ταραχή μου και, για να διαπιστώσει τι ακριβώς την είχε προκαλέσει, ακολούθησε την κατεύθυνση του βλέμματος μου. Και τότε συνέβη κάτι πραγματικά εκπληκτικό: βλέποντας τη γυναίκα, πέταξε χάμω το μπαστούνι κι έπιασε να τρέχει σαν να 'χαν πάρει ζωή όλα τα δαιμόνια του πίνακα που κοιτάζαμε. Το πιο εκπληκτικό, μάλιστα, ήταν ότι κι η γυναίκα έτρεξε ξοπίσω του, με όση ταχύτητα της επέτρεπαν η στενή φούστα και τα ψηλοτάκουνα παπούτσια της. Σχεδόν αμέσως, όταν εκείνη συνειδητοποίησε ότι δεν υπήρχε περίπτωση να τον προλάβει, με πλησίασε με φούρια και μ' έπιασε απ' το μπράτσο. «Πρέπει να του μιλήσω» μου είπε, κοιτώντας με κατάματα, με φωνή αλλοιωμένη από την αγωνία και το τρέξιμο. «Σας καταλαβαίνω, δεσποινίς, αλλά δεν ξέρω πώς θα μπορούσα να...» «Ξέρετε - μη λέτε ότι δεν ξέρετε. Πείτε μου πού μπορώ να βρω τον Πέδρο. Έχει πολύ μεγάλη σημασία να του μιλήσω...» «Δεν ήξερα καν ότι τον λένε Πέδρο. Συναντηθήκαμε τυχαία μπροστά σ' αυτόν τον πίνακα και πιάσαμε την κουβέντα.» Έμεινε να με κοιτάζει για λίγα δευτερόλεπτα, σαν να προσπαθούσε να διαβάσει μες στα μάτια μου αν της έλεγα την αλήθεια. Ύστερα, έβγαλε απ' την τσάντα της μια ατζέντα, έσκισε ένα φύλλο κι έγραψε ένα όνομα κι ένα τηλέφωνο. «Με λένε Ελένα» είπε, δίνοντας μου το χαρτί, «κι αυτό είναι το τηλέφωνο μου. Αν ξαναδείτε τον Πέδρο, σας παρακαλώ, πείτε του ότι πρέπει να του μιλήσω επειγόντως. Μου υπόσχεστε ότι θα το κάνετε;» «Σας το υπόσχομαι» είπα, παίρνοντας το χαρτί. Συνέχισε να με κοιτάει στα μάτια λίγα ακόμα δευτερόλεπτα, κι ύστερα μου 'δώσε ένα φιλί στο μάγουλο κι έφυγε. Η αίθουσα έμεινε και πάλι άδεια. Όλα είχαν γίνει τόσο γρήγορα κι ήταν τόσο παράξενα, ώστε, αν δεν κρατούσα εκείνο το χαρτί στο χέρι μου και δεν έβλεπα το μπαστούνι που ήταν πεταμένο στο πάτωμα, θα αμφέβαλλα αν είχαν γίνει στ' αλήθεια. Ένα ζευγάρι Γιαπωνέζων μ' έβγαλε απ' τις σκέψεις μου. Ο άντρας πλησίασε για να σηκώσει το μπαστούνι, νομίζοντας κατά πάσα πιθανότητα ότι δυσκολευόμουν να το κάνω εγώ. Έκανα μια κίνηση προς τα μπρος για να τον αποτρέψω απ' το να κάνει τον κόπο, κι όπως έσκυψε κι εκείνος, κουτουλήσαμε. Ψέλλισα κάτι συγνώμες στ' αγγλικά, εκείνος γέλασε ευγενικά, κι έφυγα στηριζόμενος στο μπαστούνι, κάνοντας ότι κούτσαινα ελαφρά, για να μη προσβάλω τον φιλόφρονα τουρίστα. ʼφησα το τηλέφωνο μου στην είσοδο του μουσείου, για την περίπτωση που ο Πέδρο επέστρεφε για να πάρει το μπαστούνι του, και γύρισα σπίτι μέσα στην πιο μεγάλη σύγχυση. Μεγαλύτερη κατάπληξη δε μου δημιουργούσε τόσο αυτό καθαυτό που είχε συμβεί, όσο η επίδραση που ασκούσε πάνω μου. Αμφιβάλλω αν θα ήμουν πολύ πιο ταραγμένος και ανήσυχος αν η αυθεντική Νόρα εμφανιζόταν ξαφνικά και μου ζητούσε κάτι που δε θα μπορούσα να της δώσω...

Μια ιστορία έρωτα και μυστηρίου κι ένας συγγραφέας που ξέρει να ανακατεύει με μαεστρία τα πάντα και να κάνει τον αναγνώστη να μην μπορεί να τον εγκαταλείψει στιγμή. Ελευθεροτυπία 3 Νοεμβρίου 2002 Εγκεφαλικό παιχνίδι Ένας Ιταλός προσπαθεί να λύσει τον αλγόριθμο της λογοτεχνίας με δύο βιβλία που ιχνηλατούν την ουσία της μυθοπλασίας. Ο Κάρλο Φραμπέτι, γεννημένος στην Ιταλία το 1945 αλλά εγκατεστημένος από μικρή ηλικία στην Ισπανία, είναι μαθηματικός και συγγραφέας, δημιουργός κειμένων εκλαϊκευμένης επιστήμης καθώς και ιδιαίτερα δημοφιλών παιδικών βιβλίων. Ο νάνος Ουλρίκο, κεντρικός χαρακτήρας της φανταστικής νουβέλας του «Η πιο δυνατή μαγεία», θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Χάρι Πότερ της Ιβηρικής. «Ο αλγόριθμος της Μελαγχολίας» και «Η σιωπή της καμηλοπάρδαλης», που πρωτοκυκλοφόρησαν στα τέλη της περασμένης δεκαετίας, αποτελούν πρώτες απόπειρες γραφής στον χώρο της ενήλικης λογοτεχνίας. Πρόκειται για δυο βιβλία ιδιαίτερα βιβλιόφιλα, ίσως υπερβολικά βιβλιόφιλα, που πασχίζουν και πάσχουν εξαιτίας της διακειμενικότητάς τους. Ο Φραμπέτι συνομιλεί διαρκώς με τους αγαπημένους του συγγραφείς, μοιράζεται τις εμμονές τους, αναστοχάζεται τις σκέψεις τους. Δοκιμάζει μάλιστα να γράψει σελίδες που θα μπορούσαν να είναι δικές τους, όπως εκείνος ο ήρωας του Μπόρχες που επανεφηύρε το έργο του Θερβάντες. Στην προκειμένη περίπτωση ο συγγραφέας επιχειρεί να γράψει μπορχικά κείμενα, δηλαδή κείμενα ενταγμένα στη λογοτεχνική παράδοση της ορθολογικής φαντασίας. Πρόκειται για ένα εγχείρημα στο οποίο ο επίδοξος δημιουργός δίνεται με όλη του την ευστροφία και ευρυμάθεια. Δυστυχώς όμως, η μεθοδολογία του Φραμπέτι είναι περισσότερο εκείνη του μαθηματικού που κατασκευάζει λογοτεχνία παρά του αυθεντικού λογοτέχνη με μαθηματικο-φιλοσοφικές ανησυχίες. Το αποτέλεσμα είναι ένα εγκεφαλικό παιχνίδι χωρίς την απαραίτητη ποιητική δύναμη, το προσωπικό στοιχείο και την αφηγηματική γλαφυρότητα που συνιστούν την ουσία και τη γοητεία της λογοτεχνικής μαγείας. Αναπόφευκτα, η προσπάθεια του αποτυγχάνει, και αυτό γιατί στην τέχνη οι εξισώσεις είναι καταδικασμένες στην ανισότητα, η μίμηση πάντα υπολείπεται του προτύπου, καταλήγει κακέκτυπο ενός πρωτοτύπου που τελικά ανάγεται σε άπιαστο, μυθικό αρχέτυπο. Ο Φραμπέτι δεν καταφέρνει αυτό που πέτυχαν άλλοι αναγνώστες του Μπόρχες (ο Ιταλό Καλβίνο, ο Μπιόυ Κασάρες και ο Ουμπέρτο Εκο), οι οποίοι ενσωμάτωσαν και αφομοίωσαν τις επιρροές του στο έργο τους, ίσως επειδή η στάση του απέναντι στους συνεχιστές του αργεντινού δημιουργού παρέμεινε ξανά αυτή του αντιγραφέα. Φοβάμαι μάλιστα ότι, προσπαθώντας να ακολουθήσει τα χνάρια τους, χάνει ακόμη περισσότερο τη δημιουργική του ελευθερία, επικαλούμενος πνεύματα που τελικά τον στοιχειώνουν. Ο φόρος τιμής σε κάποιους συγγραφείς, όταν προκαλεί συγκρίσεις, μπορεί να μετατραπεί εύκολα σε άνιση αναμέτρηση. «Ο Αλγόριθμος της μελαγχολίας» προσπαθεί να είναι μια νουβέλα μυστηρίου και φαντασίας. Βρίθει ευφάνταστων γρίφων αλλά στερείται ατμόσφαιρας και συναρπαστικών χαρακτήρων. Οι ήρωες είναι απελπιστικά σχηματικοί και η γραφή κουραστικά επεξηγηματική. Υποπτεύομαι πως σε μεγάλο βαθμό φταίει για αυτό η προσκόλληση του συγγραφέα στους τρόπους και στις τεχνικές του επιστημονικού εγχειριδίου και της μυθοπλασίας για παιδιά. Η πλοκή του έργου περιέχει πολλά άγαρμπα δάνεια τόσο από το Εκκρεμές τον Φουκώ του Εκο όσο και από τις ρομαντικές ίντριγκες του Μπιόυ Κασάρες. Επικεντρώνεται στις περιπέτειες ενός απρόσωπου κεντρικού προσώπου για τον οποίο το μόνο που γνωρίζουμε είναι η ανάγκη του να ξαναβρεί μια μυστηριώδη άγνωστη που του θύμισε μια χαμένη του αγάπη. Η αναζήτηση της γυναίκας και των ανθρώπων του περιγύρου της, έπειτα από μια σειρά διανοητικών δοκιμασιών και εξαντλητικών φιλοσοφικών διαλόγων, τον φέρνει στην καρδιά μιας μυστικής οργάνωσης «πεφωτισμένων» που επιδίδεται στην κατασκευή μιας μηχανής η οποία προκαλεί εμπειρίες ενόρασης, αντίστοιχες με αυτές της καλλιτεχνικής δημιουργίας ή των ονείρων. Η ιδέα της μηχανής που παράγει συμπτωματικά τέχνη μέσα από τον τυχαίο συνδυασμό στοιχείων είναι κεντρική στη θεματολογία του συγγραφέα και παραπέμπει τόσο στον νόμο του μαθηματικού Τούρινγκ (αρχή που αποδίδει νοημοσύνη σε οποιοδήποτε κλειστό σύστημα είναι σε θέση να παράγει έργο στο οποίο ένας άνθρωπος θα αναγνώριζε στοιχεία σκέψης) όσο και στην μπορχική Βιβλιοθήκη της Βαβέλ (το αριστουργηματικό διήγημα όπου ορίζεται μια ιδεατή συλλογή από όλα τα πιθανά βιβλία που επιτρέπει η συνδυαστική της γλώσσας). Η εμμονή του Φραμπέτι με αυτή την προβληματική κρύβει μια φαταλι-στική μελαγχολία, ίσως αυτή του επιστήμονα που ταυτίζει κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, ακόμη και αυτή της λογοτεχνίας, με την εφαρμογή ενός αλγόριθμου, μιας αυστηρής και μηχανιστικής συλλογιστικής. Πρόκειται όμως για μια βαθιά αντιλογοτεχνική πεποίθηση που δεν μπορεί να στηρίξει τη συγγραφή ενός όμορφου, συναρπαστικού κειμένου μυθοπλασίας. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τον Αλγόριθμο της μελαγχολίας, η ιστορία αποτελεί απλώς το πρόσχημα του συγγραφέα νια να δέσει και να λύσει μερικά διασκεδαστικά αινίγματα και να μας παραθέσει εκτενέστατες πραγματείες. Ανάμεσα στα κεφάλαια της αφήγησης παρεμβάλλονται αυτόνομες σελίδες δοκιμιακού χαρακτήρα όπου τα ίδια ζητήματα αναπτύσσονται χωρίς τις απαιτήσεις της μυθοπλασίας και τις κακοτοπιές της διαλογικής γραφής. Ο Φραμπέτι τα καταφέρνει καλύτερα όταν έχει απαλλαγεί από τέτοιες προκλήσεις. Στο δεύτερο βιβλίο του, «τη Σιωπή της καμηλοπάρδαλης», φαίνεται να το έχει αντιληφθεί αυτό και ο ίδιος. Περιορίζεται αποκλειστικά σε μικρά κομμάτια, στοχαστικού χαρακτήρα. Ορισμένοι συλλογισμοί του αποδεικνύονται διασκεδαστικοί και γόνιμοι. Βρήκα τις παρατηρήσεις του για τις «Αόρατες πόλεις» του Καλβίνο διαφωτιστικές, με βοήθησαν να τις δω καλύτερα. Ωστόσο διαβάζοντας την πρόζα του, νοστάλγησα την ελαφρότητα και τη σβελτάδα του μεγάλου ιταλού αρχιτέκτονα. Βασικότερο πρόβλημα παραμένει αυτό της οικονομίας. Οι ιδέες επαναλαμβάνονται, συχνά ολόκληρες σελίδες αναπαράγονται αυτούσιες. Ακόμη και σε αυτό ο Φραμπέτι δεν είναι Μπόρχες. Μονάχα ο Μπόρχες ήξερε τόσο καλά να επαναλαμβάνει και να επαναλαμβάνεται. Παραφράζοντας ένα απόσπασμα του Κάρολ που μας είχε πρωτογνωρίσει ο Μπόρχες, ο συγγραφέας διατείνεται συχνά ότι η καλύτερη περιγραφή ενός βιβλίου είναι το ίδιο το βιβλίο. Αν ήθελε να μιλήσει για τα αγαπημένα του βιβλία θα έπρεπε να είχε γίνει μεταφραστής. Ο Αχιλλέας Κυριακίδης γνωρίζει πολύ καλά αυτό το μυστικό. Του χρωστάμε έξοχες αποδόσεις του μπορχικού έργου. Εφαρμόζει τη γνωστή του ακρίβεια, κομψότητα και λεξιλογική ευχέρεια για να υπηρετήσει τα κείμενα του Φραμπέτι και να τους προσδώσει κάποια από την αίγλη που όσο απεγνωσμένα επιζητούν. Παντελής Κοντογιάννης Το Βήμα 27 Οκτωβρίου 2002