Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΟΛΑΣΗ Ο ανέφικτος κατάλογος Καμία έκπληξη δεν αισθάνθηκα όταν διαπίστωσα ότι η κόλαση είναι μια βιβλιοθήκη. Το να έχεις πρόσβαση στις λέξεις, αλλά όχι σ' αυτά που σημαίνουν, είναι η πιο εκλεπτυσμένη εκδοχή του μαρτυρίου του Ταντάλου. «Μπορείς να μου ζητήσεις όποιο βιβλίο θέλεις» μου είπε ο βιβλιοθηκάριος, ένας πτεροφόρος δαίμονας με θλιμμένα μάτια. «Κι αν δεν το έχεις;» «Όλα τα έχω» απάντησε με καμάρι (σατανικό, φυσικά). «Έχεις, ας πούμε, τον Απολεσθέντα παράδεισο στη διάλεκτο της Μπολόνια; Έχεις τον κατάλογο όλων των βιβλίων στα οποία εμφανίζεται η λέξη "κλεψύδρα";» «Ακόμα και βιβλία που δεν τα έχω στην πραγματικότητα, τα έχω δυνάμει. Μπορώ να μεταφράσω τον Milton στα μπολονέζικα και να σου καταστρώσω αυτόν τον κατάλογο στο άψε-σβήσε.» «Κι αν σου ζητούσα ένα βιβλίο που ούτε το έχεις ούτε είσαι ικανός να το φτιάξεις;» επέμεινα. «Αυτό είναι αδύνατον!» «Κι αν δεν είναι...;» «Αν δεν είναι, είσαι ελεύθερος» είπε ο δαίμονας μ' ένα μορφασμό που θύμιζε χαμόγελο. «Μα αν έχεις βάλει με το νου σου ένα άπειρο βιβλίο, δε θα σ' το συμβούλευα: αν και είμαι ταχύτατος, θα μου 'παίρνε μια ολόκληρη αιωνιότητα για να σ' το φτιάξω, και στο μεταξύ δε θα 'χες το δικαίωμα να μου ζητήσεις κανένα άλλο.» «Αυτό που έχω βάλει με το νου μου, είναι ένας κατάλογος... Όπως ξέρεις, υπάρχουν βιβλία αυτοαναφορικά· δηλαδή, βιβλία μέσα στα οποία αναφέρονται τα ίδια. Για παράδειγμα, στον Δον Κιχώτη γίνεται λόγος για τον Δον Κιχώτη, κι ο Δάντης, στη Θεία Κωμωδία, αναφέρεται σαφώς στην κυοφορία του ποιήματος του. Για να μη μιλήσω για τα χιλιάδες βιβλία που ο πρόλογος τους αναφέρεται στο ίδιο το περιεχόμενο τους...» «Θέλεις τον κατάλογο όλων των αυτοαναφορικών βιβλίων; Έγινε!» «Αντιθέτως: θέλω τον κατάλογο όλων των μη αυτοαναφορικών βιβλίων.» «Έχει καλώς. Παρ' όλο που ο κατάλογος αυτός θα 'ναι πολύ πιο μακρύς, δε θα καθυστερήσω πολύ» με διαβεβαίωσε ο βιβλιοθηκάριος κι εξαφανίστηκε μ' έναν υπόκωφο τριγμό. Σε λίγο επέστρεψε μ' έναν τόμο τεράστιο, σαν ερμάριο, πάνω στο κάλυμμα του οποίου ήταν γραμμένο με μεγάλα γοτθικά γράμματα; «Κατάλογος των Μη Αυτοαναφορικών Βιβλίων». «Ορίστε, θέλεις να επαληθεύσεις αν τα περιέχει όλα;» ρώτησε ο δαίμονας μ' ένα ειρωνικό χαμόγελο. «Υπάρχει μέσα κι ο κατάλογος;» ρώτησα με τη σειρά μου. «Τι εννοείς;» «Ρωτάω αν στον κατάλογο περιλαμβάνεται και ο ίδιος ο Κατάλογος των Μη Αυτοαναφορικών Βιβλίων (ΚΜΑΒ).» «Όχι» απάντησε ο βιβλιοθηκάριος, με μια έκφραση έκπληξης στο πρόσωπο. «Εν τοιαύτη περιπτώσει, ο κατάλογος σου είναι ένα βιβλίο μη αυτοαναφορικό, αφού δεν αναφέρεται στον εαυτό του.» «Έτσι είναι» παραδέχτηκε ο δαίμονας. «Όμως, επειδή ακριβώς είναι ένα μη αυτοαναφορικό βιβλίο, θα έπρεπε να περιλαμβάνεται στον ΚΜΑΒ. Επομένως, ο κατάλογος σου είναι ελλιπής.» «Σωστά. Αλλά μη θριαμβολογείς! Γιατί πρέπει οπωσδήποτε να βρω το στόχο με την πρώτη;» είπε ο βιβλιοθηκάριος, ξεφυλλίζοντας το τεράστιο βιβλίο με ιλιγγιώδη ταχύτητα και προβαίνοντας σε μια κεραυνοβόλο διόρθωση μ' ένα φτερό από κολιμπρί που το έβγαλε από το φαρδύ του μανίκι και το βούτηξε στο ίδιο του το σάλιο. «Voila: τώρα ο κατάλογος είναι πλήρης.» «Να συμπεράνω ότι πρόσθεσες στον κατάλογο τον ίδιο τον ΚΜΑΒ;» «Ακριβώς. Μπορείς να το επαληθεύσεις, αν θέλεις.» «Αε χρειάζεται — σε πιστεύω... Τώρα, όμως, στον κατάλογο εμφανίζεται μια αναφορά στον εαυτό του' επομένως, ο κατάλογος είναι αυτοαναφορικός και δε θα έπρεπε να περιλαμβάνεται στον ΚΜΑΒ. Ο κατάλογος σου είναι ψευδής.» «Έχεις δίκιο — το σβήνω αμέσως...» άρχισε να λέει ο δαίμονας, αλλά η φράση του διακόπηκε για να μετατραπεί σε μια οιμωγή απόγνωσης, ενώ ο ανέφικτος κατάλογος εξαερωνόταν, αφήνοντας στη θέση του ένα σκοτεινό ορθογώνιο: το άνοιγμα μιας πόρτας. Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΟΛΑΣΗ Η τέλεια δελτιοθήκη Καμία έκπληξη δεν αισθάνθηκα όταν διαπίστωσα ότι η κόλαση είναι μια βιβλιοθήκη. Το να ανεβάζεις το βράχο της άγνοιας πάνω σ' ένα βουνό βιβλία, χωρίς να φτάνεις ποτέ στην κορυφή της γνώσης, είναι η πιο εκλεπτυσμένη εκδοχή του μαρτυρίου του Σισύφου. «Η βιβλιοθήκη είναι απέραντη, όπως βλέπεις» είπε ο δαίμονας, «και διαρκώς μεγαλώνει- όμως, παρουσιάζει ένα μικρό ελάττωμα: δεν έχει δελτιοθήκη. Αυτή είναι και η δουλειά που σου αναθέτω.» «Αυτό είναι δουλειά του βιβλιοθηκάριου» αντέτεινα. «Φυσικά! Και μόνο ένας βιβλιοθηκάριος μπορεί να βγει μέσα από δω· επομένως, αν θέλεις να ξαναβρείς την ελευθερία σου, πρέπει να κάνεις τη δουλειά του — ή, μάλλον, να την τελειώσεις, θα χρειαστεί να φτιάξεις ακριβή και λεπτομερειακά δελτία για όλα τα βιβλία, όσο το δυνατόν πληρέστερα.» «Μα...» διαμαρτυρήθηκα, «κάθε εβδομάδα εκδίδονται χιλιάδες βιβλία! Όσο γρήγορα κι αν δουλέψω, κάθε φορά θα βρίσκομαι όλο και πιο μακριά από το τέρμα.» «Θεωρείς δεδομένο ότι η παραγωγή βιβλίων δε θα τελειώσει ποτέ, αλλά ούτε και η παραγωγή ανθρώπων. Κάτι τέτοιο, όμως, είναι εντελώς απίθανο. Το πιθανότερο είναι ότι η δουλειά σου θα 'χει τελειώσει σε μερικές χιλιετίες, αν, φυσικά, την κάνεις με επιμονή και ζήλο.» Οι τελευταίες λέξεις του έφτασαν στ' αφτιά μου παραμορφωμένες από το φαινόμενο Doppler, εξαιτίας του ότι ο δαίμονας, λέγοντάς τες, χάθηκε με μεγάλη ταχύτητα στο βάθος ενός μακρύτατου διαδρόμου της αχανούς βιβλιοθήκης. Τον κάλεσα μετά από λίγο, κι εκείνος εμφανίστηκε αμέσως δίπλα μου, μ' έναν ηλεκτρικό τριγμό. «Ακόμα δεν άρχισες τη δουλειά;» με ρώτησε, όταν είδε ότι δεν είχα κουνηθεί από τη θέση μου. «Κάθε άλλο: την τελείωσα.» «Ελπίζω να μου επιτρέψεις να μη σε πιστέψω» ειρωνεύτηκε, αλλά μπορεί και να μιλούσε σοβαρά, γιατί στο πρόσωπό του δεν ήταν ζωγραφισμένη παρά μόνο θλίψη. «Όχι μόνο έχω καταγράψει σε δελτία όλα τα βιβλία που διαθέτεις αυτή τη στιγμή στη βιβλιοθήκη σου» είπα, «αλλά και έχω βάλει μπροστά μια μηχανή η οποία θα καταγράφει αμέσως και αυτομάτως κάθε βιβλίο που θα εισέρχεται από δω και πέρα.» «Συναρπαστικό!» είπε ο δαίμονας, προσπαθώντας να μη χάσει την ψυχραιμία του. «Και πού είναι αυτή η μηχανή;» «Δεν μπορείς να τη δεις, γιατί είναι νοητή. Αλλωστε, είναι κοινή μας επινόηση. Εσύ μου έδωσες το κλειδί.» «Πώς; Πότε;» «Όταν μου είπες ότι έπρεπε να φτιάξω δελτία "ακριβή και λεπτομερειακά, όσο το δυνατόν πληρέστερα". Εννοούσες, προφανώς, ότι δε θα έμενες ικανοποιημένος με μια απλή αναγραφή του τίτλου κάθε βιβλίου, του συγγραφέα του, του εκδοτικού οίκου, του έτους έκδοσης και άλλων τεχνικών στοιχείων...» «Προφανώς.» «Σκέφτηκα, λοιπόν, ότι τα δελτία έπρεπε να αναδεικνύουν το περιεχόμενο κάθε βιβλίου. Τι καλύτερο, σκέφτηκα, από μια σύνοψη της υπόθεσης; Αμέσως, όμως, συνειδητοποίησα το λάθος μου, γιατί, όταν συνοψίζεις, προδίδεις κι εκχυδαΐζεις το βιβλίο, κι ένας βιβλιοθηκάριος τόσο αυστηρός όσο εσύ δε θα δεχόταν δελτία χυδαία ή προδοτικά.» «Όσο γι' αυτό, να 'σαι σίγουρος.» «Τότε, λοιπόν, θυμήθηκα τις τελευταίες σου λέξεις καθώς έφευγες: "όσο το δυνατόν πληρέστερα". Πες μου τώρα: ποιο είναι το πληρέστερο δυνατόν δελτίο ενός βιβλίου; Η απάντηση είναι προφανής: το ίδιο το βιβλίο! Ένα δελτίο στο οποίο δε θα εμφανιζόταν ολόκληρο το βιβλίο, δε θα ήταν πλή ρες και, επομένως, δε θα ικανοποιούσε το αίτημα της όσο το δυνατόν μεγαλύτερης πληρότητας. Ορίστε, λοιπόν, η δελτιοθήκη σου!» κατέληξα, απλώνοντας τα χέρια μου και δείχνοντας τα ατελείωτα ράφια. «Κάθε βιβλίο είναι το δελτίο του εαυτού του· το πιο ακριβές και λεπτομερειακό, και το μοναδικό όντως πλήρες.» «Merdre!» υποτονθόρυσε ο βιβλιοθηκάριος, ενώ τα βιβλία άρχιζαν να κατεβαίνουν απ' τα ράφια τους και να συσσωρεύονται, σχηματίζοντας μια κλιμακωτή πυραμίδα, έναν Πύργο της Βαβέλ που οδηγούσε στον ουρανό.

Ο διάβολος έμενε στη βιβλιοθήκη Ιταλός, γεννημένος στην Μπολόνια, ο Κάρλο Φραμπέτι ακολούθησε μικρός τους γονείς του στην Ισπανία, η οποία έγινε η δεύτερη χώρα του και η ισπανική έγινε η γλώσσα του: προσφέρει έτσι στα βιβλία του ένα αδιαμφισβήτητα μεγαλύτερο κοινό. Άγνωστος σχετικά στην Ελλάδα (από τις εκδόσεις Opera κυκλοφορούν άλλα δύο βιβλία του, |Αλγόριθμος της μελαγχολίας| και |Η σιωπή της καμηλοπάρδαλης|), ο Φραμπέτι είναι μαθηματικός, μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της Νέας Υόρκης και πολύ γνωστός συγγραφέας έργων "εκλαϊκευμένης επιστήμης" και παιδικής λογοτεχνίας (το 1998 τιμήθηκε με το Βραβείο παιδικής λογοτεχνίας), ενώ ασχολείται επίσης με την τηλεόραση και το θέατρο. Η πολυπραγμοσύνη του αυτή, όπως και η ιδιαίτερη προσκόλλησή του στην επιστήμη των μαθηματικών, δεν κουράζουν εντούτοις τον αναγνώστη, επειδή συνοδεύονται από ένα καυστικό χιούμορ και μια παιγνιώδη διάθεση, με την οποία αντιμετωπίζει εν γένει τη λογοτεχνία. Εντάσσεται λοιπόν από τη μία στη "μαθηματική λογοτεχνία" και από την άλλη στον κύκλο των φιλοπαιγμόνων συγγραφέων, όπως τα μέλη του Oulipo, του Εργαστηρίου Δυνητικής Λογοτεχνίας, από τον Κενώ ώς τον Λε Τελλιέ, ή οι νεότεροι Εσενόζ, Τουσσαίν, Σεβιγιάρ --για τους οποίους εκδόθηκε προσφάτως μια μελέτη με τον εύγλωττο τίτλο |Το παιγνιώδες μυθιστόρημα| (|Le roman ludique|, Septentrion). |Το βιβλίο κόλαση|, όπως φαίνεται και από εισαγωγικό άσμα, μεταφέρει τη δαντική κόλαση σε μια κυκλική βιβλιοθήκη. Η κόλαση είναι η βιβλιοθήκη και ο διάβολος ο βιβλιοθηκάριος, ένας πτεροφόρος δαίμονας, που θέτει σε συνεχείς δοκιμασίες το συγγραφέα - δέσμιο της κόλασης αυτής, που προσπαθεί να βρει την έξοδο και να ολοκληρώσει τελικά το βιβλίο του. Μέσα σε λιγότερο από εκατό σελίδες (η έκταση σημειωτέα σε σχέση με την εγχώρια παραγωγή, που πολλές φορές ταυτίζει την ποσότητα με την ποιότητα), ο Φραμπέτι προσεγγίζει με μεγάλη σοβαρότητα και καμία σοβαροφάνεια το ζήτημα της λογοτεχνίας και της σχέσης της με τη ζωή, τα προβλήματα της δημιουργίας και τις προτεραιότητες των δημιουργών, ενώ την ίδια στιγμή θέτει διαμέσου του Εωσφόρου σύνθετα μαθηματικά προβλήματα στη μυθιστορηματική του περσόνα, η οποία τα λύνει ταχύτατα και επιτυχώς με τη βοήθεια της λογικής. Όπως μας πληροφορεί στο κατατοπιστικό του επίμετρο, για να περάσει από τον έναν κύκλο στον άλλο και τελικά να ελευθερωθεί, ο ήρωας λύνει το παράδοξο του Ράσσελ, που αποτελεί αναδιατύπωση του παράδοξου του Καντόρ και το οποίο είναι με τη σειρά του εμπνευσμένο από τον Ζήνωνα ή χρησιμοποιεί τις θεωρίες του Γκέμπελ για να αντιμετωπίσει τον επινοητικό και υπερκινητικό δαίμονα --του οποίου ακούμε τη φωνή να σβήνει λόγω του φαινομένου Doppler. Όπως ακριβώς όμως ο Μπόρχες παρέθετε διαρκώς τις πηγές του, για να μην υποπέσει στο αμάρτημα της λογοκλοπής, το οποίο του χρεώνει εξάλλου ο δαίμων, λέγοντας ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο ιδιοποιούνταν πλήρως τα χωρία που δεν δήλωνε ως δάνεια και αλλότρια, έτσι και ο Φραμπέτι, αναφερόμενος σε δυσνόητες μαθηματικές έννοιες, μας λέει στην πράξη ότι μπορούμε κάλλιστα να τις αγνοήσουμε, να τις αποδεχτούμε απλώς ως ένα ακόμα στοιχείο στο παιχνίδι που θα επιθυμούσε να παίξει με τον αναγνώστη. Ομοίως ο αναγνώστης μπορεί να μην αντιληφθεί ή να αγνοήσει τις συνεχείς διακειμενικές αναφορές, λιγότερο ή περισσότερο υπογραμμισμένες, στον Μπόρχες, τον Πόε, τον Έκο ή τον Ζαρύ, στον οποίο χρωστάει πολλά ο πτεροφόρος, θλιμμένος και διαρκώς μεταλλασόμενος δαίμων, αφού η μορφή του παραπέμπει συχνά στον περίφημο κυρ-Υμπύ. Δικαιούται να παραβλέψει την αυτοαναφορικότητα που επίσης βρίσκεται στο επίκεντρο της αφηγηματολογικής πρακτικής του Φραμπέτι, ο οποίος παραθέτει χωρία από προηγούμενα έργα του ή αναφέρεται σε αυτά. Και να προσηλωθεί στο απολαυστικό κείμενο-περιήγηση στην δαιμονική βιβλιοθήκη. Οι εννιά κύκλοι ακολουθούν μετά τις πρώτες, προεισαγωγικές δοκιμασίες της σύνταξης του ανέφικτου καταλόγου, όπου ο ήρωας αποδεικνύει ότι το όλον είναι ανέφικτο~ της τέλειας δελτιοθήκης, όπου αποδεικνύει ότι το πληρέστερο δελτίο για ένα βιβλίο είναι το ίδιο το βιβλίο~ της καθολικής βιβλιοθήκης, όπου ο ήρωας επιλύει το πρόβλημα της ες αεί συμπλήρωσης της βιβλιοθήκης~ και του λαβιβλύρινθου (ένα από τα πολλά θαυμάσια ευρήματα του μεταφραστή), όπου διαρρηγνύει την επιβεβλημένη διακειμενική ανάγνωση με το υπαρκτό-ανύπαρκτο Βιβλίο του Σύμπαντος. Στη συνέχεια, ο πρώτος κύκλος της κολάσεως αφορά τους προδότες, που στην περίπτωση του βιβλίου είναι οι απρόσεκτοι εκδότες, επιμελητές, εκτελεστές διαθήκης, ατζέντηδες, μεταφραστές και άλλοι πολλοί. Ο δεύτερος είναι ο κύκλος των υποκριτών, των ψευτών, των κλεφτών και των απατεώνων, που το αμάρτημά τους εν προκειμένω είναι η λογοκλοπή --και τα δυσδιάκριτα όριά της από το φόρο τιμής που ένας συγγραφέας αποτίει σε έναν άλλο συγγραφέα. Ένα αμάρτημα που αφορά κατεξοχήν το παρόν βιβλίο! Πρωτεϊκός, ο δαίμονας γίνεται μπαλόνι για να οδηγήσει τον ήρωα από τον ένατο στον όγδοο κύκλο, ελεφαντάκι και τον βγάζει από τον όγδοο, όπου στον κύκλο των βιαίων συναντά το |Ο αγών μου| αλλά και τον Άντερσεν (δικαιώνοντας, επιτέλους, πολλούς γονείς και πολλά παιδάκια που ανατριχιάζουν με τα παραμύθια του) και τον |Μικρό πρίγκιπα|, η αποκαθήλωση του οποίου παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Επιλύοντας διαρκώς μαθηματικά προβλήματα, ο ήρωας μεταφέρεται στον κύκλο των αιρετικών, στον κύκλο των οργίλων και των ακηδών, στον τέταρτο κύκλο των άσωτων και των τσιγκούνηδων, όπου οι αποφάνσεις του περιγράφουν απόλυτα την επικρατούσα κατάσταση σε ένα μεγάλο κομμάτι της σύγχρονης πεζογραφίας: κούφια και επαναληπτική λεξιρραγία, συγγραφείς άσωτοι στις λέξεις και τσιγκούνηδες στις ιδέες και ούτω καθεξής. Ο κύκλος των λαίμαργων και των λάγνων συμπληρώνει την περιήγηση, που συνεχίζεται σε άλλες βιβλιοθήκες και καταλήγει στο ίδιο το βιβλίο κόλαση, το βιβλίο που θέλει να είναι με οποιοδήποτε τίμημα τέλειο, το βιβλίο που κρατάει έγκλειστο το συγγραφέα εντός του και τον εμποδίζει να ζήσει και να προχωρήσει. Σε μια πρόσφατη συνέντευξή του, ο Φραμπέτι δήλωσε ότι το συγκεκριμένο βιβλίο είναι μια απάντηση στον Πεσόα και τον Μπόρχες, που υπερτίμησαν τη λογοτεχνία σε βάρος της ίδιας της ζωής. Μια άποψη την οποία ο ίδιος θεωρεί νοσηρή και αξιοθρήνητη, αφού η βιβλιοθήκη-λογοτεχνία μπορεί να εξελιχθεί σε μια μεγάλη παγίδα και να μας αποκόψει από την πραγματικότητα. Μαχόμενος διανοούμενος, ο Φραμπέτι είναι ένας τυπικός homo legens, όπως αποδεικνύουν εκτός των άλλων και τα ποικίλα παραδείγματα συγγραφέων και βιβλίων που βρίσκονται ταξινομημένα στη δυνητική του βιβλιοθήκη~ την ίδια ώρα όμως, και σε ένα βιβλίο που έχει θέμα το βιβλίο, πραγματεύεται μείζονα, διαχρονικά και σύγχρονα προβλήματα, από τον έρωτα έως τη βία. Πολυεπίπεδο, το |Βιβλίο κόλαση| διαβάζεται τουλάχιστον με εννιά τρόπους, για να μπούμε κι εμείς στο παιχνίδι του συγγραφέα, και κάθε φορά αποδεικνύεται ακόμα πιο συναρπαστικό, ακόμα και για όσους διαβάζουν κατ’ επάγγελμα --παρότι κατά το συγγραφέα "η καταναγκαστική ανάγνωση είναι ένα μαρτύριο υπερβολικό ακόμα και για την κόλαση"! Ο Φραμπέτι υπήρξε ιδιαιτέρως τυχερός που στα ελληνικά μάς τον συστήνει ένας εξίσου φιλοπαίγμων μεταφραστής, και συγγραφέας ο ίδιος, ο Αχιλλέας Κυριακίδης, ο οποίος βρήκε εμπνευσμένες λύσεις όσον αφορά την απόδοση της ιδιολέκτου του κειμένου, ημι-λόγιας και ταυτοχρόνως απλής, και των ζωηρών και παράδοξων εικόνων του, με κυρίαρχη τη φιγούρα του δαίμονα, φιλοδωρώντας μας παράλληλα με πολύ κατατοπιστικές σημειώσεις. Ευσύνοπτο και μεστό, το |Βιβλίο κόλαση| αποδεικνύει ότι η βραχυλογία κάλλιστα συμβαδίζει με την υψηλή ποιότητα και ότι το διακύβευμα στη σύγχρονη πεζογραφία, εγχώρια και ξένη, είναι η έμπνευση, η στράτευση και η "γνώση του καλού και του κακού", που δημιουργούν με πολύ απλά υλικά κείμενα νεωτερικά, παρεμβατικά και, κυρίως, απείρως ευφραντικά. |Η Τιτίκα Δημητρούλια είναι κριτικός λογοτεχνίας|.